Bolland, Gerard

Van beroepsmilitair tot filosoof

Gerardus Bolland was van eenvoudige komaf en werd in 1868 op veertienjarige leeftijd beroepsmilitair. In 1873 viel hij een sergeant aan en werd hij wegens insubordinatie veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf, die hij onder meer besteedde aan zelfstudie. Na zijn vrijlating behaalde hij het onderwijzersdiploma en de lesbevoegdheid Engels voor het middelbaar onderwijs. Van 1876 tot 1881 was hij hulponderwijzer in Katwijk aan Zee en van 1881 tot 1896 leraar Engels in Batavia. In de toenmalige kolonie Nederlands-Indië raakte hij via lectuur geïnteresseerd in filosofie en begon hij er ook over te publiceren. Van 1896 tot zijn overlijden was hij hoogleraar aan de Universiteit Leiden. De Duitse wijsgeren Georg Willem Friedrich Hegel (1770-1831) en Eduard von Hartmann (1842-1906) beschouwde hij als inspirerende voorbeelden. Binnen zijn vakgebied was Bolland vooral geïnteresseerd in logica, godsdienstfilosofie en esthetica.

Bolland, die ook buiten het academische milieu veelvuldig lezingen verzorgde, achtte het Nederlands net zoals het Duits bijzonder geschikt als taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer voor filosofie, terwijl het Frans zich daar volgens hem niet of veel minder toe leende. Meer in het algemeen stelde hij dat heldere en duidelijke taal logisch redeneren bevordert.

Lezingentournee in Vlaanderen

Nadat de vrijzinnige flamingant Lucien Brulez Brulez, Lucien
Jurist Lucien Brulez (1891-1982) ijverde als student voor de vernederlandsing van het hoger onderwijs. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij docent aan de Vlaamsche Hogeschool. Ook was h... Lees meer , die aan de Brusselse universiteit rechten en filosofie studeerde, tijdens de zomer van 1911 bij hem in Leiden lessen had gevolgd, werd Bolland bereid gevonden tot een lezingentournee in Vlaanderen. Tijdens een rondreis omstreeks de jaarwisseling 1911-1912 sprak hij in Antwerpen, Brussel, Gent, Brugge en Mechelen over Het Nederlandsch als taal voor hoogere aangelegenheden des geestes. Op 27 november 1911 schreef hij aan August Vermeylen Vermeylen, August
August Vermeylen (1872-1945) was een schrijver, literatuur- en kunsthistoricus, en socialistisch senator. In het tijdschrift Van Nu en Straks, waarvan hij de leiding had, publiceerde hij ... Lees meer ‘voor de zaak onzer moedertaal ten uwent’ te willen doen wat hij kon en op 7 december daaropvolgend riep hij in een brief aan deze Vlaamsgezinde socialist op tot ‘Zuivere Rede voor de Vlaamsche beweging! Zonder haar mist deze ‘adel’’. Vlamingen moesten, aldus Bolland, hun (taalkundig) minderwaardigheidscomplex afleggen en de eigen taal respecteren en zo zelfrespect en zelfbewustzijn cultiveren. Hij liet niet na om de Vlamingen in het algemeen en de flaminganten er, af en toe zelfs ietwat verwijtend, op te wijzen dat hun toekomst in de eerste plaats hun eigen verantwoordelijkheid was.

De toenmalige felle strijd voor de vernederlandsing van het middelbaar Middelbaar onderwijs
De geschiedenis van het middelbaar onderwijs is nauw verweven met die van de Vlaamse beweging. Tot diep in de 20ste eeuw bleef de middelbare school een grotendeels Franstalig bastion van ... Lees meer en het hoger onderwijs Hoger onderwijs
De evolutie van het Vlaamse hoger onderwijs werd gekenmerkt door een moeizame vernederlandsingspolitiek, gaande van het vroegste verschijnen van Nederlandstalig onderwijs tot de integrale... Lees meer in Vlaanderen, met de vernederlandsing van de Gentse universiteit als speerpunt en symbooldossier, maakte dat de uitlatingen van de zelfverzekerde Bolland voor nogal wat ophef zorgden. Hij was bovendien een meeslepende en inspirerende spreker, die graag de controverse opzocht en niet verlegen zat om expliciet antiklerikale verklaringen. De heisa werd nog versterkt doordat destijds in Frantalig België de idee dat het Nederlands ongeschikt was voor wetenschappelijk onderzoek en onderwijs vrijwel algemeen werd gedeeld, terwijl de Vlaamse beweging zich kon verheugen in de steun van een buitenlander. Tussen 1901 en 1913 wonnen vier Nederlandse academici Nobelprijzen natuur- en scheikunde. Niet veel later toonde ‘de Hollandsche redemeester’, zoals hij zich op 25 mei 1914 in een brief aan Jan Oscar de Gruyter De Gruyter, Oscar
Lees meer omschreef, echter al teleurgesteld dat de respons op zijn persoon en zijn ideeën in Vlaanderen onvoldoende voortgang kende.

‘Als iemand die zoo beslist Germaansch is gezind als ik’, zoals hij het verwoordde in een brief van 20 mei 1915 aan André de Ridder De Ridder, André
André de Ridder (1888-1961) was hoogleraar statistiek en financiële wetenschappen, romanschrijver en een invloedrijk kunstcriticus en -promotor. Lees meer , sympathiseerde hij tijdens de Eerste Wereldoorlog met het activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer en stelde hij dat hij ‘meer aan de zijde der Vlaamsche Post’ stond.

Politieke overtuigingen

Op 28 september 1921 sprak Bolland de openbare les De teekenen destijds uit bij de opening van het academiejaar aan de Leidse universiteit en hij hernam die later dat jaar in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Het was één langgerekte en snerende aanklacht van onvrede over de beginnende politieke democratie en maatschappelijke democratisering. Hij ageerde in deze toespraak ook fel tegen ‘het internationale Jodendom’, de ‘buitenlandse vrijmetselarij’ en de vrouwenemancipatie. Vooral op basis van deze als een intellectueel testament gepercipieerde lezing werd Bolland later door nogal wat publicisten en historici gezien als een voorloper en wegbereider van het fascisme in Nederland.