Kats, Jacob

Jeugd en jaren als onderwijzer

Jacob Kats werd geboren in Antwerpen op 5 mei 1804. In 1808 verhuisde het gezin naar Lier. Als kind van zes moest Jacob er gaan werken in de weverij waar ook zijn vader aan de slag was. In 1819 verhuisde de familie Kats naar Brussel.

De kinderen Kats waren analfabeet, zoals de meeste arbeiderskinderen in die tijd. Jacob was al achttien toen hij leerde lezen en schrijven. Van 1823 tot 1827 volgden hij en zijn broers kosteloos avondonderwijs in een van de 1.500 openbare scholen die Willem I der Nederlanden, Willem I
Willem I (1772-1843) was koning der Nederlanden van 1815 tot 1840, en dus ook tussen 1815 en 1830 (de jure tot 1839) van het zuidelijke deel daarvan. Zijn beleid inzake de nationale taal ... Lees meer tijdens zijn vijftienjarige bewind had opgericht in de zuidelijke Nederlanden. Jacob Kats bracht het tot onderwijzer. Drie jaar later werd België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer onafhankelijk en werden de openbare scholen afgeschaft – een 'revanche' van de katholieke zuil die haar monopolie op het onderwijs was kwijtgespeeld door de onderwijspolitiek van Willem I. In 1831 werd Kats ontslagen en zijn diploma ongeldig verklaard. Twee jaar later kwam hij opnieuw als wever aan de kost.

Toneel- en discussieavonden voor arbeiders

Met zijn broers en nog enkele arbeiders richtte Kats in 1833 de Maetschappij der Verbroedering op. De vereniging richtte zich tot het – overwegend ongeletterde – werkvolk en organiseerde discussieavonden. Kats werd geïnspireerd door de sociaal-christelijke visie van onder anderen de Franse priester, schrijver en filosoof Félicité de Lamennais. Hij werd gesteund – ook financieel – door de journalist en advocaat Lucien Jottrand Jottrand, Lucien
Lucien Jottrand (1804-1877) was een progressieve, Vlaamsgezinde democraat. Hij ijverde voor het algemeen stemrecht, waarin volgens hem de sleutel voor een complete Waalse en Vlaamse geli... Lees meer , een van de hoofdrolspelers in de Belgische revolutie Belgische Revolutie
De Belgische Revolutie is de naam van de opstand van 1830-1831 in de zuidelijke provincies van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden van koning Willem I. De opstand leidde tot de splits... Lees meer en nadien lid van het Nationaal Congres. Jottrand herkende in de bevlogen Kats een getalenteerde spreker die grote groepen volksmensen kon enthousiasmeren.

In februari 1835 richtte Kats binnen De Verbroedering een toneel Toneel
Het Vlaamse toneel onderhield vanaf zijn ontstaan in de 19de eeuw een complexe en gelaagde verhouding met de Vlaamse beweging. Van een belangrijk emancipatorisch instrument en voorwerp va... Lees meer groep op, met mannen én vrouwen. Hij schreef dat jaar liefst vijf stukken voor zijn groep. Vier daarvan waren volkse kluchten met een duidelijke, politieke boodschap. Het vijfde stuk, Het Aerdsch Paradys of den zegeprael der broederliefde, bespeelde een ander register. Het was ‘onze eerste en enige sociale Utopia’, aldus Julien Kuypers Kuypers, Julien
Julien Kuypers (1892-1967) was een Vlaamse, socialistische schrijver en ambtenaar. Hij was meerdere malen kabinetschef op socialistische ministeries en bekleedde hoge functies op het depa... Lees meer in Het vroegsocialisme tot 1850 (1960).

Kats’ voorstellingen en discussieavonden trokken veel volk en al in het eerste jaar stelden de politiediensten talloze rapporten op. Minister van Binnenlandse Zaken Barthélémy de Theux diende op 26 februari 1836 een wetsvoorstel in om theatercensuur mogelijk te maken. Het was rechtstreeks gericht tegen Kats en De Verbroedering.

Den Volksvriend

Ook in 1835, het jaar waarin Kats bij De Verbroedering begon met zijn volkstheater, zette hij zijn eerste stappen als journalist. Op uitnodiging van Pierre-Armand Parys, die dan al enkele van zijn teksten van had uitgegeven, begon Kats met het satirische tijdschrift Uylenspiegel. En ook dat werd door de Staatsveiligheid nauwlettend in het oog gehouden.

Na één jaar nam Kats afscheid van Uylenspiegel. Hij wilde focussen op zijn politieke actie. Zijn toneelvoorstellingen namen de vorm aan van politieke meetings. In de aanloop naar de eerste meeting verscheen het eerste nummer van Kats’ eigen weekblad, Den Waren Volksvriend, later Den Volksvriend geheten. Het staat bekend als het eerste Vlaamse arbeidersblad en het orgaan van de Vlaamse Meetings. Het verscheen van juni 1836 tot februari 1840. Er moeten zowat vierhonderd edities gedrukt zijn, slechts zestien zijn bewaard gebleven.

Na Den Volksvriend gaf Kats nog een aantal tijdschriften uit, die alle getuigden van zijn sociaal-politieke visie: het satirische Peerlala (1838), het maandblad Het Boek des Volks dat Den Volksvriend verving en waarvan slechts twee edities verschenen, Den Waerzegger (1842-1843) en Den Wekker (1843). Ook publiceerde hij tien Volksalmanakken, van 1838 tot 1845 en van 1874 tot 1875.

De eerste meeting

Op donderdag 11 augustus 1836 hield Kats in ’t Lammeken, een café in de Hoogstraat in Brussel Brussel
In de geschiedenis van de Vlaamse beweging speelde Brussel een unieke rol vanwege haar hoofdstedelijke functies, economische aantrekkingskracht en als symbool van verfransing, die zich v... Lees meer , zijn eerste politieke meeting. De meetings hadden altijd plaats in cafés. En al snel trokken Kats en zijn medestanders ook naar andere steden: Leuven, Antwerpen, Gent, Mechelen, Kortrijk, Temse … De Verbroedering hield de vergaderingen binnenskamers en stond op een ordelijk verloop. Soms stuurde de politie provocateurs op de meetings af die de boel op stelten zetten, wat de ordediensten een excuus gaf om in te grijpen.

Op 4 september 1836 lokte een dronken politiecommissaris een incident uit tijdens een meeting. Kats werd preventief aangehouden en pas ruim een maand later vrijgelaten. Om de kosten van zijn proces te dekken werd een solidariteitscampagne opgezet. De oproep vond gehoor in het hele land, én in Engeland, wat illustreert dat de prille arbeidersbeweging toen al internationale connecties had en dat het werk van Kats van meet af aan een sterke impact had.

Na een alweer geprovoceerd incident, verdween hij in 1840 voor de derde keer achter de tralies. Op dinsdag 11 augustus moest hij zich samen met drie anderen melden in de gevangenis in de Kleine Karmelietenstraat in Brussel. Een stoet van honderden aanhangers bracht ze er naartoe. Kats was de enige die zijn zes maanden straf helemaal moest uitzitten. Toen hij weer vrijkwam, zat hij financieel aan de grond.

Na een noodgedwongen pauze van een paar jaar hervatte hij zijn meetings en toneelvoorstellingen op een nieuwe locatie aan de Zenne, net buiten de vijfhoek van Brussel: het Salon de Monplaisir, “het eerste volkshuis van België” (Julien Kuypers, Jacob Kats, agitator, p. 213). Hij kreeg er bezoek uit het buitenland, onder andere van de filosoof Karl Grün, van Michail Bakoenin, het boegbeeld van het anarchisme, en van Karl Marx en Friedrich Engels, de latere grondleggers van het communisme. Karl Grün bracht in zijn studie Die soziale Bewegung in Frankreich und Belgien. Briefe und Studien uitgebreid en enthousiast verslag van zijn bezoek aan het Salon de Monplaisir. Met Marx werkte Kats samen in de Association Démocratique Internationale, opgericht in november 1847 door Kats, Jottrand, Marx e.v.a. Tussen voorzitter Jottrand en vice-voorzitter Marx wilde het echter niet vlotten. In het Communistisch Manifest, dat verscheen in februari 1848, stellen Marx en Engels dat het doel van de communisten ‘slechts bereikt kan worden door het gewelddadig omverwerpen van elke bestaande maatschappelijke orde’. Dat ging lijnrecht in tegen de pacifistische opvattingen van Jottrand en Kats. In diezelfde maand voerden onder anderen Kats, Marx en Engels het woord op een bijeenkomst van de Association Démocratique. De inlichtingendiensten rapporteerden dat Kats gezegd had dat het volk nog moest wachten om zijn rechten op te eisen, dat de tijd nog niet rijp was.

Op 28 maart 1848 nam de politie in het huis van Jozef Kats, een broer van Jacob, twee documenten in beslag, waaronder het manuscript Project van eene Nieuwe Maetschappelijke Grondwet. Die Grondwet is nooit in druk verschenen, maar komt duidelijk uit de entourage en/of de pen van Jacob Kats. In de artikelen 6 tot 8 formuleerde ze de idee van een ‘natuurrecht’, wat neerkwam op een vroege vorm van basisinkomen.

Taalbeleid en volksopvoeding

Na 1848 verlegde Kats de focus van zijn activisme opnieuw naar het theater. Hij was zelfs te gast in de cenakels van de ‘hoge’ cultuur. In 1850 werd in Amsterdam het tweede Taal- en Letterkundig Congres Nederlandse Congressen
De Nederlandse Congressen waren gemeenschappelijke (culturele) ontmoetingen van Vlamingen en Nederlanders in Vlaanderen en Nederland die met onderbrekingen werden georganiseerd sinds 1849... Lees meer gehouden. Kats hield er een betoog over taal en politiek en koppelde een en ander heel natuurlijk aan zijn vroegsocialistische wereldbeschouwing. In zijn speech onthulde hij ook zijn literaire credo: schrijf ‘kort, duidelijk, bevattelijk, attractief en leerrijk’. En hij pleitte voor een wereldtaal. Daarvoor is overleg en samenwerking van alle naties nodig, stelde hij.

Het jaar daarop had het Taal- en Letterkundig Congres plaats in Brussel. Kats was opnieuw van de partij. Willen we onze kwijnende moedertaal opwaarderen, aldus Kats, dan moeten we oog hebben voor het volksbelang. Hij verwees daarbij naar de Nederlandse maatschappij Tot Nut van ’t Algemeen. Taalbeleid en volksopvoeding gaan hand in hand, stelde hij. Tot slot pleitte hij ervoor dat alle taalverenigingen, in Noord en Zuid, volksbibliotheken zouden opzetten in steden en dorpen.

In 1851 verschenen Kats’ Volksgedichten. Die bundel bevat geen gedichten in de klassieke zin van het woord, maar politieke traktaten, op rijm gezet opdat de lezer of toehoorder ze makkelijk zou begrijpen en onthouden.

Het Tooneel der Volksbeschaving en het Vlaemsch Tooneelverbond

In 1850 bracht hij een nieuwe theatergroep op de been: het Tooneel der Volksbeschaving. De voorstellingen hadden succes, maar kostten handenvol geld. Kats vroeg na vijf jaar een subsidie aan bij het stadsbestuur. Dat kende hem een kruimeltoelage toe. Kats klopte ook tevergeefs aan bij de Belgische overheid.

In 1858 verenigde Kats De Volksbeschaving en vijf andere groepen in het Vlaemsch Tooneelverbond. Wekelijks speelden zij twee à drie voorstellingen. Kats deed opnieuw een beroep op het stadsbestuur. Enkele leden van de gemeenteraad beaamden dat De Volksbeschaving een sociaal waardevol project was, en dat het Vlaamse theater de enige vorm van ontspanning was voor de Vlaamse bevolking van Brussel. Burgemeester De Brouckère weigerde, maar deed toch een geste: de 1.200 frank subsidie die De Volksbeschaving kreeg, ging nu naar het Tooneelverbond. Na 67 voorstellingen ging het Tooneelverbond failliet in 1859. Dat hakte er diep in bij Kats. Na een druk en woelig leven, trok hij zich terug uit de openbaarheid. Het werd stil rond Kats.

Het Vlaemsch Tooneelverbond was het eerste professionele Vlaamse theater in Brussel en kan als dusdanig de voorloper van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg Koninklijke Vlaamse Schouwburg
De Koninklijke Vlaamse Schouwburg (KVS) werd op 23 augustus 1875 opgericht op initiatief van een aantal prominente liberale flaminganten, die ijverden voor een Nederlandstalig beroepstone... Lees meer (KVS) worden genoemd. Felix vande Sande Vande Sande, Felix
Felix vande Sande (1824-1890) was vooral actief binnen de Brusselse toneelwereld. Hij streefde naar Nederlandstalig theater en de uitbouw van een professionele schouwburgorganisatie. Hij ... Lees meer , de eerste directeur van de KVS, was actief in verschillende door Kats geleide gezelschappen. Enkele maanden na het failliet van Kats' Tooneelverbond in 1859, had hij met Pieter Gassée het Vlaemsch Kunstverbond opgericht, een nieuwe poging om in Brussel met een professioneel Vlaams gezelschap voor de dag te komen. Ook dat initiatief stootte op tegenwerking van de Stad en ging in 1866 failliet. In 1877 werd dan uiteindelijk de KVS opgericht.

Werk en kapitaal

In september 1872, publiceerde Kats een zestien pagina’s tellend pamflet: Werk en kapitaal. Het leest als een theoretische uitwerking van de utopische idealen die in zijn theaterwerk aan bod kwamen. Werk en kapitaal zijn de twee ‘hoofdbronnen van het menselijk bestaan’, stelt Kats. Zonder een van deze twee valt de samenleving ‘in duigen’. Zij zijn onafscheidelijk, ‘want het kapitaal kan, zonder bewerkt te worden, niets voortbrengen, en zonder kapitaal kan er weinig of niet gewerkt worden’. Kunnen we werk en kapitaal op elkaar afstemmen? Kan er een ‘harmonisch verbond’ tussen meesters en werklieden gevonden worden? Ja, meent Kats, in een systeem van associaties waar de winst die wordt verkregen door kapitaal en werk gelijk wordt verdeeld tussen beide partijen. Kapitalisten en werklieden zullen daar in harmonie en vertrouwen samenwerken.

Kats overleed op 16 januari 1886. Negen jaar eerder zagen de eerste socialistische partijen het licht, in Vlaanderen en in Brabant. Kats was er niet meer bij betrokken.