Banaal nationalisme

In zijn boek Banal nationalism uit 1995 introduceerde de Britse sociaal psycholoog Michael Billig het gelijknamige begrip. Traditioneel wordt nationalisme in lijn met de theorie van Ernest Gellner gedefinieerd als een politieke beweging die de eenheid nastreeft tussen natie en staat. Dit impliceert dat nationalisme verdwijnt zodra de natiestaat tot stand komt aangezien het doel – congruentie van staat en natie – bereikt is. Daardoor wordt het toepassingsbereik van de term ‘nationalisme’ sterk beperkt. In het alledaagse, maar ook in het academische taalgebruik, zo betoogt Billig, refereert nationalisme meestal aan extremen. Mensen in gevestigde natiestaten hebben de neiging (het negatief klinkende) nationalisme buiten hun eigen gemeenschap te situeren. In de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, bijvoorbeeld, wordt nationalisme doorgaans aan de Ander toegeschreven. Nationalistisch zijn Servische oorlogsbenden, niet de Amerikanen in Afghanistan en Irak of de Britten tijdens de Falklandoorlog. Voor zichzelf reserveren ze het predicaat ‘patriottisch’. Toch betekent dit niet dat gevestigde natiestaten vrij zijn van nationalisme. Billig argumenteert dat het nationalisme zich nestelt in de publieke ruimte, de massamedia en de staatsstructuren en zo bijna onzichtbaar wordt voor insiders. Mensen hebben geen oog meer voor de stars and stripes die op elke straathoek wappert, voor de nationale symbolen op dagelijkse gebruiksvoorwerpen als munten en bankbiljetten, voor kleine deictische woorden als ‘wij’ of ‘ons’ waarmee mensen vanzelfsprekend verwijzen naar de eigen nationale in-group, voor het onderscheid tussen binnen- en buitenland in het nieuws of de manier waarop mensen spreken over het weer alsof het zich afspeelt binnen de grenzen van hun eigen vaderland. Toch bevestigen al die kleine signaalwoorden en praktijken keer op keer dat de natie tot de natuurlijke orde der dingen behoort.

Omdat er voor Billig wel degelijk een verschil is tussen het hevige, ‘hot nationalism’ van Servische etnische zuiveraars en de nationalistische alomtegenwoordigheid van de Amerikaanse vlag, introduceert hij het begrip ‘banal nationalism’. Banaal nationalisme staat in voor de reproductie en de ideologische legitimering van de natiestaat in het dagelijkse leven. Met andere woorden, het is de ideologie die naties mentaal creëert en reproduceert, waardoor zij als een evidentie worden beschouwd, zonder dat iemand er zich nog vragen bij stelt.

Billigs theorie is een impliciete kritiek op de onderzoeksschool die naties en nationalisme louter op buitengewone momenten bestudeert, bij het uitbreken van een oorlog bijvoorbeeld of op nationale feestdagen. Routineuze, onopvallende handelingen zijn volgens Billig minstens zo belangrijk als doordachte, bewust beleefde uitingen van nationalisme.

Hoewel Billig zijn theorie beperkt tot gevestigde natiestaten hier en nu, is banaal nationalisme ook relevant voor het verleden en voor substaat-bewegingen. De discursieve mechanismen om het vaderland voor te stellen als een natuurlijke en rechtmatige bron van loyauteit zijn immers dezelfde voor staatsnationalisten en voor contesterende nationale bewegingen, vandaag en vroeger.

Het werk van Billig heeft veel navolging gekend, maar met name het deductieve karakter van de theorie is hevig bekritiseerd. Billig stelt de alomtegenwoordigheid van nationalistische vertogen en symbolen in de publieke ruimte gelijk aan de ongecontesteerde aanvaarding ervan door het brede publiek. Deze vooronderstelling is echter problematisch. Mensen hoeven het banale nationalisme uit de publieke ruimte niet zonder meer te slikken. Onderzoek heeft bijvoorbeeld uitgewezen dat niet-Russische bevolkingsgroepen in de voormalige Sovjet-Unie op school de officiële versie van de geschiedenis leerden. Ze konden er stukken uit opdreunen en er examens over afleggen, maar ze geloven, deden ze niet. Met andere woorden de impact van het banale nationalisme kan niet alleen afgemeten worden aan de hand van de massamedia, maar moet ook bevestigd worden met bronnen die een minder onrechtstreekse inkijk bieden op het beoogde publiek. In dit opzicht zijn historici in het nadeel ten opzichte van sociale wetenschappers en andere wetenschappers die het heden bestuderen: ze kunnen geen interviews afnemen en moeten zich baseren op historische bronnen die om andere redenen tot stand kwamen dan om toekomstige historici toe te laten de aanwezigheid van banaal nationalisme te beoordelen.

De kritiek op het banale nationalisme is met name opgepikt in twee aanverwante onderzoeksdomeinen: dat van nationale onverschilligheid en everyday nationalism Everyday nationalism
‘Everyday nationalism’ (alledaags nationalisme) verwijst naar de praktijken waarmee gewone mensen in de uiteenlopende contexten van hun dagelijkse leven het nationalisme en de natie (al d... Lees meer / alledaags nationalisme.

In België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer is de studie van banaal nationalisme de afgelopen twintig jaar van start gegaan. Er is onder meer onderzoek verricht naar de reproductie van een banaal Vlaams nationalisme in film Film
Sinds het ontstaan van film eind 19de eeuw evolueerde het filmbedrijf in Vlaanderen van een Belgische, overwegend Franstalige sector naar een steeds meer onderscheidende Vlaamse filmsect... Lees meer , televisie Televisie
Als geen ander massamedium heeft de televisie bijgedragen aan de vorming van de Vlaamse ‘verbeelde gemeenschap’. Terwijl de staatshervormingen zich voltrokken, werd de Vlaamse natie dagel... Lees meer en op de radio Radio
Lees meer tijdens de tweede helft van de 20ste eeuw, in de socialistische partij Belgische Socialistische Partij
Lees meer en beweging voor de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer , in de lieux de mémoire van de Vlaamse beweging en naar een vergelijking met de Waalse beweging Waalse beweging
De Waalse beweging ontstond op het einde van de 19e eeuw en heeft zijn wortels in een culturele, politieke en taalkundige dimensie. Ze was verdeeld in verschillende stromingen, waarvan de... Lees meer . De uitdaging van dit onderzoek ligt erin de link te maken naar de sociale weerklank van het banale nationalisme en naar het veld van het alledaagse nationalisme.