Lanoye, Tom

Lanoyes laat-20ste-eeuwse kritiek van de Vlaamse beweging

Niet in het middenstandsgezin waarin hij opgroeide maar op het Klein Seminarie van Sint-Niklaas Klein Seminarie van Sint-Niklaas
Het Klein Seminarie van Sint-Niklaas, gesticht in 1808 en sinds de fusie met het Sint-Jozefinstituut in 1950 herdoopt tot Sint-Jozef-Klein-Seminarie, had lange tijd de reputatie een broei... Lees meer werd Lanoye ingewijd in de geschiedenis en verhalen van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd. Als geboren theaterman voelde hij sympathie voor het drama en de pathetiek van die strijd, maar de scherpe intellectueel die hij ook is, was nooit blind voor de ontsporingen die het project evenzeer kenmerkt. Onder meer in zijn autobiografische bestseller Kartonnen dozen (1991) schreef hij daarover, naar aanleiding van een even kritisch als liefdevol portret van zijn leraar Nederlands Mussolini, bijnaam van Cyriel Coupé Coupé, Cyriel
Cyriel Coupé (1918-1998), beter bekend onder zijn pseudoniem Anton van Wilderode, was priester, auteur, dichter en classicus. Lees meer (Anton van Wilderode), ‘de dichter die ik bewonderde en de ideoloog die ik verafschuwde’ (p. 103). Op school sprak meestal de dichter, maar wanneer hij racisme Racisme
Lees meer een modewoord noemde of de naoorlogse repressie Repressie
Lees meer betreurde, klonken de denkbeelden mee van de Vlaamse voorman die in die jaren ook tekstleverancier was op de IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer . Die Vlaamse hoogmis wordt door Lanoye ‘Metaalprocessie’ genoemd en biedt hem de kans om bladzijdenlang de van generatie op generatie doorgegeven flamingantische mythen te herkauwen en te verbasteren, om ze vervolgens op hun kop te zetten: ‘Want Vlaanderen wás nu zelfstandig geworden en zie, almeteen was het pafferig van welvaart geworden en opgeblazen van eigendunk en het was kapotverkaveld en uitgeleverd aan de betonbaronnen en volgebouwd met veel gekonkelfoes, dus nog altijd op zijn Belgisch tiens’ (p. 97). Dat laatste is wellicht de kern van de Vlaamse zaak voor Lanoye: de Vlaming is meer Belg dan hij of zij wil of kan toegeven, de onzuiverheid zit ingebakken en dat is maar goed ook, want echte zuiverheid is altijd verdacht en vaak zonder meer gevaarlijk.

Het is zijn afschuw voor die vorm van cultureel of Vlaams nationalisme die Lanoye van Charta 91 (de beweging die reageerde op de electorale doorbraak van het Vlaams Blok Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer op Zwarte Zondag) tot vandaag tot een uitgesproken vijand maakt van rechtse christendemocraten die het Apartheidsregime verdedigden of opriepen tot een ware Kulturkampf, van het Vlaams Blok/Vlaams Belang en in toenemende mate ook van de N-VA. Hoewel zijn werk uitgesproken geëngageerd is, breekt Lanoye totaal met het idealisme dat de Vlaamse ontvoogdingsstrijd veelal heeft gekenmerkt. In zijn lezing Cultuur in Vlaanderen. Gespleten en bescheten (1997) is het een van de centrale punten: ‘DAT DE WERELD DIE BESTAAT EEN ANDERE IS DAN DE WERELD DIE DE VLAMING ZIET’. De schrijver doelt daarmee op een vorm van mentaal isolationisme die de Vlaming in staat stelt de balk in het eigen oog te negeren en de schuld en de verantwoordelijkheid altijd bij de Ander te leggen (de Waal, de migrant, de vluchteling).

Spel met het Vlaamse zelfbeeld en de Vlaamse literaire traditie

Dat Lanoye erin is geslaagd populair en commercieel uiterst succesvol te worden hoewel hij zich in verbale overdrive al decennia afzet tegen de Vlaamse mainstream, dankt hij wellicht aan de slimme manier waarop hij zich tot in de titels van zijn boeken toe wist neer te zetten als een archetypische Vlaming. Deze slagerszoon met een brilletjes is een hardwerkende underdog die er geen geheim van maakt dat hij het (ook) voor het geld doet. Terwijl commercie in de idealistische wereld van de Vlaamse literatuur nog altijd als een doodzonde gold, zette Lanoye een NV op en pakte hij daar breed mee uit. In een mediamaatschappij is imago cruciaal en dus zorgde hij ervoor dat hij bij de lancering van een nieuw boek ook een nieuw kapsel en nieuw, buitenissig brilmontuur kon presenteren.

In de cultuur van de jaren 1980 en 1990 die zich nog volop aan het ontworstelen was aan de verzuiling gold Lanoye als iemand die buiten de lijntjes durfde te kleuren en daarmee weg kwam omdat hij het zo goed kon zeggen; in het latere vermeend postideologische Vlaanderen nam hij nog minder een blad voor de mond; onder meer zijn ervaringen in het post-apartheids- Zuid-Afrika Zuid-Afrika
Deze bijdrage belicht de relatie tussen de Vlaamse beweging en Zuid-Afrika van de 19de tot de 21ste eeuw. Lees meer waar hij deeltijds woont, maakten hem extra gevoelig voor de mondiale ongelijkheid en de westerse verhalen die deze moeten camoufleren. Politici en partijen die van die verhalen hun fond de commerce hebben gemaakt, neemt hij in het vizier.

In geen geval wil hij aan die partijen het alleenrecht geven om te bepalen wat Vlaamse cultuur is of wie er wel en niet bij de Vlaamse beweging kan horen. ‘Ik beschouw mezelf nog steeds als een erfgenaam. Althans, van de beweging zoals ze was in haar begindagen, toen ze ook een sociale beweging was, naast een culturele,’ stelde hij in een interview in 2022. Een belangrijk deel van Lanoyes bezigheden kan begrepen worden als een eigenzinnige dialoog met de grote namen uit de Vlaamse literatuurgeschiedenis. Zo verwerpt hij het heiligverklaarde De Leeuw van Vlaenderen De leeuw van Vlaenderen
De leeuw van Vlaenderen (1838) is een historische roman van Hendrik Conscience over de gebeurtenissen rond de Guldensporenslag in 1302. Verschillende leuzen en symbolen uit de roman zijn ... Lees meer van Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer , om De Loteling te omarmen, omdat deze roman vooral ook een sociaal drama is. Hij bezingt het homo-erotische bij Gezelle Gezelle, Guido
Guido Gezelle (1830-1899) was een Vlaamse priester die de Vlaamse volkstaal verdedigde binnen het algemeen Nederlands. Hij verwierf grote bekendheid als lyrisch dichter van religieuze nat... Lees meer en het politieke en groteske bij Van Ostaijen Van Ostaijen, Paul
Paul van Ostaijen (1896-1928) was een schrijver die met zijn poëzie, proza en kritische werk grote invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandstalige literatuur. Zijn zoektocht naar een nie... Lees meer . In zijn bewerking van Walschap Walschap, Gerard
Gerard Walschap (1898-1989) was een Vlaamse auteur. Lees meer s Celibaat gaat het hem niet om het abstracte noodlot, maar om de concrete doorwerking op de lokale cultuur en mentaliteit van de Vlaamse geschiedenis (‘Onderdrukking, bezetting en oorlog,’ zoals hij in een interview zei). Hij bewerkte Engelse, Franse, Duitse, Russische en Italiaanse gedichten uit de Eerste Wereldoorlog om de Vlaamse literatuur de frontpoëzie te schenken die ze volgens hem ontbeerde (zie Frontdichters Frontdichters
Frontdichters is een Duits leenwoord waarmee oorlogsdichters worden aangeduid, in de Vlaamse context gebruikt voor Vlaamse dichters die tijdens de Eerste Wereldoorlog streden aan en schre... Lees meer ) – een lacune die extra gewicht draagt voor hem omdat, zoals Lanoye beschrijft in het titelverhaal van Een slagerszoon met een brilletje (1985), zijn eigen familiegeschiedenis door de Grote Oorlog is bepaald.

Taal en diversiteit

Zijn strijd tegen het Vlaamse idealisme en het daarmee vaak gepaard gaande verlangen naar zuiverheid bepaalt ook Lanoyes opvatting over de taal van de Vlaamse literatuur. In Ten Oorlog (1997), zijn ook internationaal geroemde bewerking van de koningsdrama’s van Shakespeare, liet hij in het slotdeel Jan Decleir een mix van Vlaams-Nederlands en Tarantino-Engels spreken. Of zoals hij het drie jaar later formuleerde in een tijdschriftbijdrage over (zijn) taal: ‘Iedere bloeiende taal kan, net als elke bloeiende cultuur, perfect intern multicultureel zijn zonder dat zulks vernietigende kortsluitingen of bedreigingen hoeft op te leveren.’ Een taalopvatting die onvermijdelijk ook taalpolitiek is en allicht zelfs politiek tout court: ‘Misschien is een aanvaarde, ingeburgerde en fel gesmaakte diversiteit zelfs het wezenskenmerk van iedere hoogbloei.’

Vanuit die overtuiging mengde Lanoye zich geregeld in 21ste-eeuwse debatten over diversiteit en de Vlaamse cultuur. In de aanloop naar het verkiezingsjaar 2024, waarin Vlaams-nationalistische partijen Vlaams Belang Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer en N-VA Nieuw-Vlaamse Alliantie
De N-VA is op electoraal vlak de meest succesvolle Vlaams-nationalistische partij ooit en slaagde er ook in om de grootste Belgische partij te worden. Ze zit bijna 20 jaar in de Vlaamse R... Lees meer voor het eerst in de geschiedenis een Vlaamse meerderheid zouden kunnen behalen, schreef Lanoye met Woke is het nieuwe Marrakech-pact (2023) een boeklang pamflet om op scherp te stellen wat er op het spel stond. Hij roemde het geduld, de geweldloosheid en de successen van de Vlaamse beweging maar probeerde, nog vele malen omstandiger en strenger dan in de jaren 1990, te illustreren hoe de politieke incarnaties van die beweging aan het ontsporen zijn. Aan de meest extreme variant – door Lanoye ‘ronduit fascistisch’ genoemd – maakt hij niet zo veel woorden vuil. De klemtoon van zijn analyse ligt op tenoren van de N-VA en dan vooral partijvoorzitter Bart de Wever De Wever, Bart
Bart de Wever (1970) is een Vlaams-nationalistisch politicus. Hij is sinds 2004 voorzitter van de N-VA, die onder zijn voorzitterschap de grootste partij van België werd. Sinds 2013 is hi... Lees meer die volgens Lanoye in het beste geval ‘het beste voorheeft’ met de Vlaamse gemeenschap, maar in de praktijk extreemrechts steeds ronkender naar de mond praat en daarmee de democratie zelf in gevaar brengt. Van de taal- en cultuurbeweging die de Vlaamse beweging aanvankelijk was blijft volgens de schrijver intussen weinig anders meer over dan wat hij ‘[b]edwelmende Artis-Historia voor volwassenen’ noemde, een identitaire ‘merkenstrijd’ die wil voorschrijven wat goede Vlamingen denken en doen, en critici systematisch wegzet als ‘slechte’ of ‘zelfhatende’ Vlamingen. Kunst, cultuur en geschiedenis horen in dat project in dienst te ‘staan van de trots en gloriole van volk en staat’. Het mag duidelijk zijn dat Lanoyes eigen literaire project hier diametraal tegenover staat.

Voor een situering van Lanoye in de Vlaamse letteren na 1945, zie het syntheseartikel Literatuur Literatuur
De literatuur heeft een cruciale rol gespeeld in het ontstaan van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd en ook in de daaropvolgende fasen van de Vlaamse natiewording zijn schrijvers vaak richting... Lees meer , waarin onder andere zijn ‘Monstertrilogie’ en De draaischijf behandeld worden.