Speybrouck, Jos

Studie en flamingantische roeping

De uit Kortrijk afkomstige Jos Speybrouck volgde vanaf 1907 de dagleergangen aan het Sint-Lucasinstituut in Gent, waar hij zich bewust werd van zijn roeping als katholiek en ‘volksverbonden’ kunstenaar. Veelal op vraag van zijn medestudenten vervaardigde Speybrouck houtsnede-achtige prentkaarten gebaseerd op het werk van Albrecht Rodenbach Rodenbach, Albrecht
Albrecht Rodenbach (1856-1880) was een West-Vlaams studentenleider en dichter, die een sleutelrol speelde in het ontstaan van de Blauwvoeterij en de katholieke Vlaamse studentenbeweging. ... Lees meer , in het bijzonder diens invloedrijke drama Gudrun Gudrun
Gudrun was het bewegingstijdschrift van de Katholieke Vlaamse meisjes- en vrouwenbeweging tussen 1919-1942 en 1952-1964. Lees meer . Hij wekte daarmee de belangstelling van de Vlaamsgezinde arts Alfons Depla Depla, Alfons
Alfons Depla (1860-1924) was een Vlaamse arts, politicus en activist. Hij was onder meer actief in de Leuvense studentenbeweging en werd tijdens de Eerste Wereldoorlog lid van de Raad van... Lees meer en de Kortrijkse cultuurflamingant en pedagoog Theodoor Sevens Sevens, Theodoor
Onderwijzer Theodoor Sevens (1848-1927) was in Kortrijk actief in het Davidsfonds, stichtte er het tijdschrift De Kouter, was actief in de gemeentepolitiek en schreef over plaatselijke ge... Lees meer , die hem de vignetten liet maken voor een van zijn literaire werkjes voor schoolkinderen. Zijn schilderij Alle volkeren bieden België hunne hulde en schatten aan (1910) wijst erop dat Speybroucks flamingantisme, zoals dat van de meeste Vlaamsgezinden vóór de Eerste Wereldoorlog, vooralsnog harmonisch samenging met Belgische vaderlandsliefde.

In 1911 studeerde hij af als laureaat met het drieluik De verheerlijking van Vlaanderen. Herfst, lente, zomer. In de daaropvolgende jaren verdiende de jonge kunstenaar de kost als schilder in het atelier van zijn vader Jules Speybrouck en ontwierp hij onder meer een affiche voor de Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer -herdenking in 1912.

Tekenaar van het Vlaams-nationalisme

Tijdens de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer probeerde Speybrouck zijn brood te verdienen met restauratiewerken in de Kortrijkse Onze-Lieve-Vrouwekerk en Sint-Martenskerk. In 1917 verhuisde hij met zijn vrouw en twee kinderen tijdelijk naar Brussel. Speybrouck ontpopte zich tegen het einde van de oorlog als fervente antimilitarist en vervaardigde een aantal oorlogsschetsen (1918, in 1929 uitgegeven op postkaartformaat) waaruit een christelijk gruwel pacifisme Pacifisme
Lees meer sprak. Rond die tijd evolueerde zijn politieke overtuiging mee met het ontluikende Vlaams-nationalisme. Zijn radicalisering vertaalde zich onder meer in een tekening van de zogenoemde Houthakkers Houthakkers van de Orne
‘Houthakkers’ is een bijnaam die verwijst naar tien frontsoldaten die omwille van hun Vlaamsgezindheid van het front verwijderd werden. De legerleiding stuurde hen naar het houthakkerspel... Lees meer (1919), die hij voorzag van het Frontersparool ‘Noch rust noch duur, zonder zelfbestuur’.

In de eerste jaren na de oorlog groeide zijn bekendheid in katholieke Vlaamsgezinde middens. Speybrouck ontwierp de affiche voor de Rodenbachfeesten in Roeselare (1919) en leverde illustraties voor studentenbladen zoals Storm Storm (1919-1921)
Storm/DeStorm (1919-1921) was een halfmaandelijks Antwerps katholiek studenten en scholierentijdschrift, dat verscheen (met verschillende ondertitels) als Storm van 15 april 1919 tot 15 s... Lees meer (1919-1921) en De Blauwvoet De Blauwvoet (1920-1941)
De Blauwvoet (1920-1941) was het orgaan van het Algemeen Katholiek Vlaamsch Studentenverbond (AKVS), en van zijn opvolgers het Algemeen Katholiek Dietsch Studentenverbond (AKDS) en het Di... Lees meer (1920-1941) en het flamingantische vrouwentijdschrift Gudrun Gudrun
Gudrun was het bewegingstijdschrift van de Katholieke Vlaamse meisjes- en vrouwenbeweging tussen 1919-1942 en 1952-1964. Lees meer . Met zijn medewerking aan deze tijdschriften werkte hij zich in de gunst van Joris Lannoo Lannoo, Joris
Joris Lannoo (1891-1971) was een belangrijke drukker en uitgever van katholieke flamingantische signatuur. In het interbellum was hij lid van Verdinaso. Lees meer . Dankzij de steun van deze Tieltse drukker en uitgever brak Speybrouck niet veel later door als beeldbepalend tekenaar van de katholieke Vlaamse beweging en het Vlaams-nationalisme. Onder meer Lannoo’s vriend en mentor Cyriel Verschaeve Verschaeve, Cyriel
Cyriel Verschaeve (1874-1949) was een West-Vlaamse priester, literair auteur, kunstbeschouwer en publicist, die bekend werd als icoon van de Frontbeweging en het opkomende Vlaams-national... Lees meer liet zich in De Blauwvoet (1923) lovend uit over de elf Gudrun-tekeningen die Speybrouck in de nasleep van de Rodenbachfeesten als album had uitgebracht.

Vier jaar na zijn Rodenbach-boek maakte Speybrouck ook een invloedrijk album over Alfons Depla (1924), die in 1920 bij verstek ter dood veroordeeld was wegens activisme Activisme
Het begrip activisme verwijst naar de fractie van flaminganten die tijdens de Eerste Wereldoorlog bereid was om politiek of anderszins samen te werken met de Duitse bezetter en financiële... Lees meer . Het werk bevatte zes reeksen met kleurtekeningen op groot formaat, die door de activistische dichter Wies Moens Moens, Wies
Lees meer van evenzoveel inleidende paragrafen werden voorzien.

Speybrouck werd voor zover bekend zelf nooit lid van een Vlaamsgezinde organisatie. Zijn niet-artistieke engagement in de Vlaamse beweging beperkte zich tot zijn inzet voor de vernederlandsing van de Kortrijkse meisjesschool Onze-Lieve-Vrouw-van Bijstand en de oprichting van het Kortrijkse Onze-Lieve-Vrouw-van-Vlaanderenlyceum (1923-1924).

Na 1926 verschoof de thematische focus van Speybroucks werk van Vlaams-nationalisme naar religieuze onderwerpen. Ook in de jaren daarna bleef dat werk echter een rol spelen in de (culturele) Vlaamse natievorming. Van 1931 tot 1936 prijkten zijn platen jaarlijks in de breed verspreide kalenders van de Vlaamsgezinde verzekeringsmaatschappij Noordstar en Boerhave. De kalender van 1937 (uitgegeven door het in 1935 opgerichte Noordstarfonds Noordstarfonds
Het Noordstarfonds (1935) ontstond als culturele stichting in de schoot van de verzekeringsmaatschappij Noordstar. Het fonds ondersteunde flamingante culturele initiatieven. Na verloop va... Lees meer ) werd volledig aan Speybrouck gewijd.

Christelijk kunstenaar

Vanaf 1924 vergaarde de kunstenaar ook in bredere katholieke kringen naam en faam met zijn religieuze grafiek. Behalve drukkerij Lannoo Lannoo
Uitgeverij Lannoo werd in 1909 in Tielt opgericht. Aanvankelijk was er inhoudelijk een christelijk en Vlaams profiel met een prominente plek voor het werk van Stijn Streuvels. Later kreeg... Lees meer , die zijn gebedsprentjes uitgaf, waren de abdijen van Affligem, Loppem en Averbode zijn belangrijkste opdrachtgevers.

Zoals wel meer katholieke Vlaamse kunstenaars in de jaren 1920 keerde Speybrouck zich daarbij af van de 19de-eeuwse neogotiek (zie Beeldende kunst Beeldende kunst
De beeldende kunsten en de Vlaamse beweging onderhielden van 1830 tot vandaag een complexe en gelaagde relatie, die pendelde tussen gematigde sympathie, radicaal engagement en kritische a... Lees meer ). Hij ontplooide een gematigd modern christelijk kunstenaarschap dat een robuustere, ‘volkse’ invulling wilde geven aan het ‘lijnenspel van de verfijnde art nouveau’ (Bert Verriest). In het verlengde van deze stilistische evolutie vond de graficus aansluiting bij de Pelgrimbeweging De Pelgrim
De Pelgrim was een katholieke kunstenaarsbeweging die in 1924 werd opgericht door Felix Timmermans, Ernest van der Hallen en Flor van Reeth. De beweging wilde het Vlaams-katholieke kunst... Lees meer , een nogal heterogeen kunstenaarscollectief van Felix Timmermans Timmermans, Felix
Felix Timmermans (1886-1947) is de auteur van een omvangrijk en veelgelezen oeuvre. Tot zijn bekendste romans horen Pallieter (1916) en Boerenpsalm (1935). Tijdens de Eerste Wereldoorlog ... Lees meer , Dirk Vansina Vansina, Dirk
Dirk Vansina (1894-1967) was een schrijver en schilder. Hij was betrokken bij meerdere tijdschriften, Het Vlaamsche Volkstooneel en de kunstenaarbeweging De Pelgrim. Hij schreef veel en b... Lees meer en anderen, dat de katholieke Vlaamse cultuur wilde vernieuwen en beter afstemmen op het moderne leven. Hij exposeerde op de tweede, erg succesvolle tentoonstelling van de Pelgrim in 1930 en werkte mee aan het gelijknamige tijdschrift.

Speybrouck, inmiddels leraar aan de Sint-Lucasschool in Doornik, was ook actief als beeldhouwer en vervaardigde onder meer houten Mariabeelden. Daarnaast produceerde hij tussen 1923 en 1938 bijna 800 tekeningen van taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament, die hij voorzag van een korte verhalende beschrijving. Vandaag wordt hij daardoor als een pionier van de christelijke strip in Vlaanderen beschouwd.

Tweede Wereldoorlog en nasleep

Tijdens de bezetting fungeerde Speybrouck enige tijd als artistiek adviseur van de stad Kortrijk en maakte hij deel uit van de bouwcommissie (1940-1941). Als boekillustrator leende hij zijn tekenpen aan de Lannoo-reeks Dietsche Gestalten (1942-1943), waarin auteurs als F.R. Boschvogel en Anton van de Velde Van de Velde, Anton
Anton van de Velde (1895-1983) was een Vlaams-nationalistische theaterauteur en romanschrijver, die als lid van de Pelgrimbeweging en spilfiguur bij het Vlaamsche Volkstoneel in de jaren ... Lees meer een aantal scharnierfiguren uit de Vlaamse en Groot-Nederland Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer se geschiedenis voor het voetlicht brachten. De toon van deze werkjes was steevast radicaal nationalistisch en bij vlagen Duitsgezind (‘De oude Germaansche deugden van eer en trouw zijn nog steeds de zijne’, zo klinkt het in Robrecht de Fries, de reeksopener van Boschvogel). Speybroucks impressies van onverzettelijke ridders en strijdlustige monniken zetten die teneur kracht bij.

Na de oorlog transformeerde de tekenaar tot ontwerper van kostuums en praalwagens voor stoeten. Al in 1945 gaf Speybrouck mee vorm aan de Vredestoet in Roeselare en in de daaropvolgende jaren was hij nauw betrokken bij de Guldensporenstoet in Kortrijk (1952) en de Godelievestoet in Gistel (1954). Twee jaar later overleed hij onverwachts in het ziekenhuis.

Bijna dertig jaar na zijn dood gaf Hugo Claus Claus, Hugo
Lees meer de kunstenaar een bijrolletje in zijn magnum opus Het verdriet van België (1983). Speybrouck, die in 1941 een kruisweg schilderde voor het Kortrijkse Sint-Amandscollege waar de 12-jarige Claus op dat moment leerling was, wordt in deze sleutelroman opgevoerd als de halfslachtig moderne kunstenaar Dolf Zeebroeck.