Letterenhuis

Indirecte aanleiding voor de oprichting van het Letterenhuis was het testament van Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer , opgesteld op 8 mei 1883. Daarin noteerde de schrijver de wens dat zijn literaire archief als één geheel moest worden bewaard. In 1899 kocht de Stad Antwerpen Consciences nalatenschap aan voor een bedrag van 16.000 frank, en stelde ze tentoon tijdens de herdenkingsfeesten van 1912, georganiseerd naar aanleiding van Consciences honderdste geboortedag. Het succes van de tentoonstelling leidde tot een Verslag over de wenschelijkheid van het oprichten van een Conscience-museum, opgesteld door Eugeen de Bock De Bock, Eugène
Eugène de Bock (1889-1981) was een Vlaamse uitgever en auteur. Hij was de oprichter en directeur van uitgeverij De Sikkel en stichtte ook mee de Vereniging ter bevordering van het Vlaamse... Lees meer . Voor Pol de Mont De Mont, Pol
Pol de Mont (1857-1931) was een dichter, essayist, folklorist, journalist, kunstcriticus en redenaar. In al zijn activiteiten gaf hij de Vlaamse strijd absolute prioriteit. Decennialang w... Lees meer gingen die eisen niet ver genoeg. In een brief aan Emmanuel de Bom De Bom, Emmanuel
Emmanuel de Bom (1868-1953) was een Vlaamse schrijver, redacteur, journalist en bibliothecaris. Lees meer gaf hij op 21 oktober 1912 te kennen geen Consciencemuseum te willen, ‘maar een muzeum van documenten de gehele V[laamsche] Wedergeboorte na 1830 betreffend’. Organisatorische problemen – onder meer het vinden van een geschikte locatie – en de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer zorgden ervoor dat de plannen op de lange baan werden geschoven.

Museum van de Vlaamsche Letterkunde

Na het overlijden van Hugo Verriest Verriest, Hugo
De Vlaamsgezinde en progressieve priester en letterkundige Hugo Verriest (1840-1922) was een van de belangrijkste intellectuele inspirators van de katholieke flamingantische scholieren- e... Lees meer in 1922 schonk de familie diens nalatenschap aan het ooit op te richten Museum van de Vlaamsche Letterkunde. Pol de Mont zette opnieuw zijn schouders onder het project, maar het duurde tot na de gemeenteraadsverkiezingen van 1932 – waarna Camille Huysmans Huysmans, Camille
Camille Huysmans (1871-1968) was een Vlaamsgezinde socialistische politicus, die van 1933 tot 1940 burgemeester van Antwerpen was, tweemaal een ministerpositie bekleedde en een jaar lang ... Lees meer de Antwerpse burgemeesterssjerp overnam van Frans van Cauwelaert Van Cauwelaert, Frans
Frans van Cauwelaert (1880-1961) was een Vlaamsgezinde katholieke politicus, die een hoofdrol speelde in de vernederlandsing van het openbare leven in Vlaanderen. Van Cauwelaert lag in 19... Lees meer – voor er schot in de zaak kwam.

Op 9 januari 1933 besliste het College van Burgemeester en Schepenen dat het museum onderdak zou krijgen in het Huis De Beukelaer aan de Minderbroedersrui, waar in 1912 de Consciencetentoonstelling had plaatsgevonden. Stadbibliothecaris Lode Baekelmans Baekelmans, Lode
Lode Baekelmans (1879-1965) was een Antwerpse schrijver en bibliothecaris. In 1933 werd hij de eerste conservator van het Museum van de Vlaamsche Letterkunde, nu het Letterenhuis, en werd... Lees meer werd de eerste conservator. Het Museum van de Vlaamsche Letterkunde opende de deuren op zondag 5 november 1933 en kreeg drie kerntaken: een permanente expositie opstellen, waardevolle documenten bewaren in een archief en een bibliotheek uitbouwen. In de permanente tentoonstelling stond Conscience centraal tussen tijdgenoten als Domien Sleeckx Sleeckx, Domien
Domien Sleeckx (1818-1901) was op meerdere vlakken een pionier in de Vlaamse emancipatiestrijd, in het bijzonder in de vernederlandsing van het onderwijs. Lees meer , Jan Frans Willems Willems, Jan Frans
Jan Frans Willems (1793-1846), de “vader van de Vlaamse beweging”, was dichter, polemist, filoloog, tekstediteur en initiatiefnemer of lid van tal van academies en genootschappen in binne... Lees meer , Pieter Frans van Kerckhoven Van Kerckhoven, Pieter F.
Lees meer en Jan Michiel Dautzenberg Dautzenberg, Johan M.
Lees meer . De pers reageerde welwillend op de eerste expositieruimten, maar was kritisch voor het ontbreken van Franstalige Vlamingen en hekelde de overdaad aan tentoongestelde anekdotische curiosa.  

In de eerste jaren van zijn bestaan werd gediscussieerd over de vraag welke richting het nieuwe museum moest inslaan: moest de literaire collectie het zwaartepunt blijven, of moest ook de bredere context van de Vlaamse beweging ruimschoots aandacht krijgen? Ger Schmook Schmook, Ger
Lees meer , die Lode Baekelmans Baekelmans, Lode
Lode Baekelmans (1879-1965) was een Antwerpse schrijver en bibliothecaris. In 1933 werd hij de eerste conservator van het Museum van de Vlaamsche Letterkunde, nu het Letterenhuis, en werd... Lees meer in 1937 opvolgde als conservator, koos voor de tweede optie.

Tweede Wereldoorlog

Schmook wilde ook het wetenschappelijke karakter van het instituut meer in de verf zetten, maar die ambitie werd gedwarsboomd door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer . Handschriften, brieven, dossiers en waardevolle voorwerpen werden ingepakt en een aantal keer verhuisd: in 1942 naar het kasteel van Lavaux-Sainte-Anne, in de buurt van Namen, maar toen dat in 1944 in de vuurlijn kwam te liggen moest de collectie worden overgebracht naar de kelders van de Nationale Bank in Brussel. Op 26 augustus werd het konvooi onder vuur genomen door verkenningsvliegtuigen van het geallieerde leger, die dachten een Duitse colonne te beschieten. Er vielen twee doden en vijf gewonden en een aantal documenten liep kogelgaten op.

Begin september 1944 werd Antwerpen bevrijd door Britse troepen, maar er vonden nog beschietingen plaats met terugtrekkende Duitse soldaten. Op 7 september ontplofte een handgranaat op de binnenplaats van het museum, die alle 240 ruiten aan scherven sloeg. De V1- en V2-bombardementen teisterden het gebouw nog meer, onder meer met lekkage. Op 16 december 1944 trof een V1-bom de Katholieke Jongensnormaalschool in de Minderbroedersrui en werd een gedeelte van het belendende museum tot een ruïne herleid. De collectie zelf bleef grotendeels ongedeerd. Elders in stad eisten de onophoudelijke bombardementen het leven van twee medewerkers, onder wie Lode Zielens Zielens, Lode
Lode Zielens (1901-1944) was reporter voor het socialistische dagblad De Volksgazet, volksschrijver én romanvernieuwer, auteur van sociaal en politiek geëngageerd werk. Lees meer .

AMVC

De heropbouw na de Tweede Wereldoorlog werd op 23 juli 1945 gesymboliseerd door een nieuwe naam. Het instituut zou herrijzen als het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (AMVC). In de nieuwe naam vielen twee dingen op: de archieffunctie werd toegevoegd, en de ‘Letterkunde’ werd uitgebreid tot ‘Cultuurleven’. Beide wijzigingen symboliseerden de belangrijkste pijlers van Schmooks beleid. Wetenschappelijke dienstverlening moest veel meer aandacht krijgen en de collectie moest zowel worden uitgebreid als gesnoeid: anekdotische curiosa maakten plaats voor een samenhangend overzicht van de Vlaamse literatuur.

Schmook wilde de nieuwe tijd ook inluiden met een radicaal vernieuwd gebouw, voorzien van een degelijke onderkeldering als veilige opslagruimte voor het archief. In september 1947 kocht de stad de verwoeste Verkoopzaal der Notarissen aan, gelegen aan de Minderbroedersstraat 22, een zijstraat van de Minderbroedersrui. Alleen de 18de-eeuwse voorgevel van het gebouw stond nog overeind, maar het perceel grensde aan de achterzijde van het Huis de Beukelaer, waardoor er ruimte was om dat te verbinden met een nieuw gebouw. De Belgische regering zou de kosten mee financieren en op 23 oktober 1959 werd het nieuwe pand ingewijd.

Op 18 april 1963 opende de permanente tentoonstelling ‘Tweehonderd jaar Cultuurleven in Vlaanderen’ haar deuren en jubelde de pers dat het oude museum pas nu weer ‘in zijn oude glorie hersteld is’ ( Volksgazet Volksgazet
Volksgazet (1914-1978) was een Antwerps socialistisch dagblad, gesticht door Camille Huysmans en Willem Eekelers, dat regelmatig Vlaamsgezinde standpunten innam. Lees meer , 4 juli 1963). Vier maanden later ging conservator Ger Schmook met pensioen. Hij werd opgevolgd door Emiel Willekens Willekens, Emiel
Emiel Willekens (1922-2009) was een Antwerpse letterkundige, conservator en bibliothecaris. Lees meer , die een geolied instituut in handen kreeg. Het aantal tentoonstellingen nam toe en bestreek een steeds breder spectrum: er kwam meer aandacht voor algemeen-culturele thema’s, met exposities over fotografie, film, grafische vormgeving, boekontwerp, beeldhouwkunst en muziek. Daarnaast kwamen ook sociopolitieke of breed-maatschappelijke thema’s aan bod. Ook in de literaire tentoonstellingen was een verschuiving merkbaar. Terwijl men voor 1959 de spots noodgedwongen richtte op individuele schrijvers als Hendrik Conscience, Karel van de Woestijne Van de Woestijne, Karel
Karel van de Woestijne (1878-1929) was een Gentse dichter, prozaïst, criticus en journalist. Hij engageerde zich als gematigd flamingant binnen de Vlaamse beweging en was tijdens de Eerst... Lees meer , Pol De Mont, Lode Baekelmans of Felix Timmermans Timmermans, Felix
Felix Timmermans (1886-1947) is de auteur van een omvangrijk en veelgelezen oeuvre. Tot zijn bekendste romans horen Pallieter (1916) en Boerenpsalm (1935). Tijdens de Eerste Wereldoorlog ... Lees meer , beschikte het archief inmiddels over voldoende materiaal voor thema-, groeps- of overzichtstentoonstellingen.

Wetenschappelijk kenniscentrum

Begin 1965 nam Ludo Simons Simons, Ludo
Ludo Simons (1939) is emeritus hoogleraar en stond aan het hoofd van het Letterenhuis, de Antwerpse Stadsbibliotheek en de Antwerpse universiteitsbibliotheek. Lees meer de taken van Emiel Willekens over. De groei van het AMVC, gekoppeld aan het stijgend aantal tentoonstellingen en de toevloed aan documenten, werkte magnetiserend. Het instituut trok nieuwe mensen en middelen aan, waardoor literair onderzoek meer en meer in de Antwerpse Minderbroedersstraat gecentraliseerd raakte: overheid en universiteiten financierden wetenschappelijk onderzoek door literatuurvorsers van buiten het AMVC, studiekringen en literaire genootschappen vestigden er hun officiële zetel, uitgeverijen vaardigden redacteurs af voor prestigieuze publicaties over de Vlaamse cultuur- en literatuurgeschiedenis. In 1971 ging uitgeverij Lannoo in het kader van de eerste Encyclopedie van de Vlaamse Beweging een nauwe samenwerking aan met het AMVC omdat, zo klinkt het in een dienstnota uit 1974, ‘de verifiëring van de ingezonden kopij en de illustrering van de twee geplande delen alleen met behulp van het hier aanwezige materiaal mogelijk bleek’. Maar recht evenredig met dat aanzuigeffect nam het gevaar voor versplintering toe. Zo ontstond in de loop der jaren een uitgebreid netwerk van tot musea omgevormde schrijvershuizen. Men probeerde tot afspraken te komen met al die verspreide instituten. Als algemene regel, zo werd overeengekomen, gold dat archivalia die het lokale niveau overstegen, thuishoorden in het AMVC.

Digitalisering

Op 4 november 1983 vierde het AMVC zijn 50-jarig bestaan. Het Laatste Nieuws Het Laatste Nieuws
Het Laatste Nieuws was een liberaal en Vlaamsgezind dagblad, waarvan het eerste nummer op 7 juni 1888 verscheen. In 2023 bestaat de krant nog steeds als een populair dagblad voor een bree... Lees meer signaleerde op 9 december dat ‘de situatie in het AMVC onhoudbaar [is] geworden door te grote opdrachten voor te weinig mensen met te weinig middelen! Automatisering moet doorgedrukt kunnen worden, en dan tevens in samenwerking met de Stadsbibliotheek en de Antwerpse universiteiten’.

Onder het bewind van Roger Rennenberg, die op 1 oktober 1987 Ludo Simons opvolgde als conservator, moest het instituut het tijdperk van de digitalisering worden ingeloodst. Het papieren inventariseringssysteem, de ‘klapper’ van 1955, verouderde zienderogen en moest worden vervangen door een flexibelere en beter toegankelijke computercatalogus.

Tijdens de economische recessie van de jaren 1970 en 1980 heerste een hoge jongerenwerkloosheid. De culturele sector creëerde allerlei ‘nepstatuten’ die pas afgestudeerde werkzoekenden aan een eerste ervaring op de arbeidsmarkt moesten helpen. Een aantal van die jongeren kwam de rangen van het AMVC versterken en slaagde erin twee projecten te voltooien die later de overstap naar de 21ste eeuw mogelijk zouden maken. Het eerste was de brieveneditie van Van Nu en Straks Van Nu en Straks
Van Nu en Straks (1893-1901) was een literair en cultureel tijdschrift, dat voor Vlaanderen vernieuwend was doordat het aansloot bij internationale eigentijdse denkrichtingen zoals het an... Lees meer , die in 1988 – meer dan twee decennia na het opstarten van het project – werd gepubliceerd. De ontsluiting van het omvangrijke brievenarchief vormde de basis voor het tweede project, de digitalisering van de instituutscatalogus. In samenwerking met de Universitaire Instelling Antwerpen werd in 1993 een nieuwe catalogus gemaakt, Agrippa, die drie jaar later al toegankelijk was via het internet.

Zuurvrij Letterenhuis

In 1997 herstructureerde het Antwerpse stadsbestuur de stedelijke diensten en knipte de  jarenlange band tussen de Stadsbibliotheek en het AMVC door. Vanaf 1 juli 1998 nam Leen van Dijck de leiding over. Haar beleid wilde het AMVC opnieuw een duidelijk gezicht geven, want het instituut dreigde zijn profiel van literaire bewaarplaats te verliezen: het aantal tijdelijke tentoonstellingen lag te hoog en de lijst met behandelde thema’s werd zowel te lang als te vaag.

Als adjunct-conservator was Van Dijck in 1993 al de stuwende kracht geweest achter de grondige vernieuwing van de permanente tentoonstelling. In 2000 zou het museum de deuren sluiten en kreeg het gebouw een grondige renovatie van de hele infrastructuur. Om tijdens de sluitingsperiode het contact met de buitenwereld niet helemaal te verliezen, lanceerde het AMVC een ‘berichtenblad’ met mededelingen over belangrijke aanwinsten of projecten en korte teksten die de rijkdommen van het archief in de verf zetten. In december 2001 verscheen het eerste nummer van Zuurvrij. Het halfjaarlijkse tijdschrift werd zo succesvol dat het uitgroeide tot hét gezicht van het nieuwe instituut.

Er was een AMVC nieuwe stijl op komst: fris, modern, transparant en opnieuw helemaal ten dienste van de literatuur. Om die nieuwe koers aan iedereen duidelijk te maken, hees het schip een nieuwe vlag: voortaan heette het instituut in de Minderbroedersstraat het Letterenhuis. Op 17 oktober 2004 opende de nieuwe permanente tentoonstelling over 200 jaar Vlaamse literatuur haar deuren.

In oktober 2008 stond Angèle Manteau Manteau, Angèle
Angèle Manteau (1911-2008) was oprichtster en van 1932 tot 1970 directeur van de naar haar genoemde importboekhandel en uitgeverij, die decennialang over het meest prestigieuze fonds in N... Lees meer een omvangrijk gedeelte van haar archief af aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Een van de redenen die de uitgeefster aanhaalde voor haar beslissing was het gebrek aan mensen en middelen bij het Letterenhuis. Manteaus beslissing legde de pijnpunten bloot van een ontbrekend structureel archiefbeleid in Vlaanderen. Tijdelijke initiatieven als de oprichting van het Max Wildiersfonds boden enige tijd soelaas, maar in de pers wezen academici de overheid op de noodzaak van een langetermijnbeleid. Toch haalde het Letterenhuis geregeld de media dankzij de verwerving van belangrijke literaire archieven, onder meer van Louis Paul Boon Boon, Louis Paul
In zijn streven naar zelfontwikkeling omarmde Louis Paul Boon (1912-1979) begin jaren 1930 de radicaal-linkse strekking binnen de Vlaamse beweging. Zijn ideaal – een republiek van vrije V... Lees meer , Hugo Claus Claus, Hugo
Lees meer , Herman de Coninck, Jef Geeraerts, Hubert Lampo en Ivo Michiels Ceuppens, Rik
Ivo Michiels (1923-2012), pseudoniem van Rik Ceuppens, was een Vlaamse schrijver, die in zijn jeugd geboeid raakte door rechtse gemeenschapsideeën. In de jaren 1950 distantieerde hij zich... Lees meer . Onder de leiding van Nele Hendrickx, die in juni 2018 Leen van Dijck opvolgde als conservator, verwierf het Letterenhuis in februari 2021 een verloren gewaand topstuk uit de Vlaamse literatuur: Paul van Ostaijens Van Ostaijen, Paul
Paul van Ostaijen (1896-1928) was een schrijver die met zijn poëzie, proza en kritische werk grote invloed heeft uitgeoefend op de Nederlandstalige literatuur. Zijn zoektocht naar een nie... Lees meer manuscript van Bezette stad.