Petri, Franz

Franz Petri studeerde van 1921 tot 1925 in Berlijn geschiedenis, Duits en wijsbegeerte en was na zijn doctoraat werkzaam aan wetenschappelijke instituten in Wenen, Marburg en Frankfort. Zijn promotor Dietrich Schäfer Schäfer, Dietrich
De Alduitse historicus Dietrich Schäfer (1845-1929) was tijdens de Eerste Wereldoorlog een van de woordvoerders van de radicaal-expansionistische opinie in Duitsland en steunde de Jong-Vl... Lees meer vestigde zijn aandacht op de geschiedenis van de westelijke Duitse grensgebieden en van de Germaans-Romaanse taalgrens Taalgrens
Het begrip ‘taalgrens’ verwijst in het algemeen naar een grens die twee bevolkingsgroepen die een verschillende taal spreken van elkaar scheidt en in het bijzonder naar de grens tussen he... Lees meer . Die belangstelling bracht hem naar België waar hij van 1930 tot 1935 met een beurs in Brussel vertoefde en aan de Katholieke Universiteit Leuven studeerde (bij Hendrik van de Wijer Van de Wijer, Henri
Hendrik J. van de Wijer (1883-1968), germanist, naamkundige en gewoon hoogleraar te Leuven, was als stichter en hoofdredacteur de drijvende kracht achter het weekblad Nieuw Vlaanderen en ... Lees meer ). De vrucht van dit verblijf was het in 1937 verschenen werk Germanisches Volkserbe in Wallonien und Nordfrankreich over de Frankische kolonisatie in de vroege Middeleeuwen en het ontstaan van de taalgrens.

1930-1935: Studieverblijf in Brussel

Vanuit een christelijk-conservatieve bezieling ijverde Petri gedurende zijn Brusselse jaren ook voor Duits-Belgische verzoening. De relaties waren vertroebeld door de ervaring van de oorlog, met name de omstandigheden van de Duitse inval in augustus 1914 die gepaard was gegaan met slachtpartijen op Belgische burgers en verwoesting van steden. De gangbare Duitse stelling luidde dat het geweld gewettigd was door normen van het krijgsrecht omdat Belgische sluipschutters de binnenrukkende troepen zouden hebben aangevallen. Petri vergaarde getuigenissen van overlevenden en bestudeerde Belgische documenten terzake. Hij kwam toen al tot de conclusie dat de Duitse bewering van een Belgische ‘franctireur-oorlog’ onhoudbaar was.

Vanuit Brussel, dus vanop afstand, beleefde Petri de machtsoverdracht aan de nationaal-socialisten. Uit een spreekbeurt over het ‘hedendaagse Duitsland’ die hij uiterlijk in de zomer van 1933 voor een Franstalig publiek hield, bleek dat hijzelf de gebeurtenissen aanvankelijk ‘verwarrend’ en ‘verontrustend’ vond. Hij beschreef zijn houding als die van een ‘kristelijke Duitser, solidair met zijn volk, die eenheid en verstandhouding van alle klassen en strekkingen wenst’. Zijn betoog was een zakelijk feitenrelaas waar de vervolging van joden en socialisten, de onderdrukking van pers, partijen en vakbonden en de opsluiting van ‘enkele duizend’ tegenstanders van het nieuwe bewind in concentratiekampen niet werden verzwegen. Kennelijk keek Petri toen met meer ontzag dan geestdrift aan tegen de ommezwaai in Duitsland. Hij had het over ‘alarmerend’ nieuws, ‘lawaaierige’ toespraken van nazi-kopstukken, ‘joelende’ massa’s, opgezweept nationalisme. ‘Democratische revolutie’ of ‘dictatoriale heerschappij van een partij’, dat was voor Petri vooralsnog een open vraag.

1935-1945: Wetenschapper in het Derde Rijk

Hij vond dan evenwel toch gemakkelijk zijn draai in het Derde Rijk. Zijn belangstelling voor wat toen ‘volksgeschiedenis’ heette en zijn onderzoek naar vroegmiddeleeuwse Germaanse nederzettingen bezuiden de hedendaagse taalgrens strookten perfect met de geschiedpolitiek van het regime en leken voor hem de weg te effenen naar een schitterende carrière. Als deskundige voor Belgische en Nederlandse geschiedenis werd Petri in 1935 assistent en in 1938 adjunct-directeur aan het Deutsch-Niederländisches Institut Deutsch-Niederländisches Institut
Lees meer in Keulen. Hij raakte er betrokken bij de activiteiten van de vooroorlogse Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap
De Duitsch-Vlaamsche Arbeidersgemeenschap (DeVlag) (1935-1945) was vóór de Tweede Wereldoorlog een organisatie van Vlaamse en Duitse studenten. Tijdens de oorlog ontpopte de DeVlag zich ... Lees meer (DeVlag). Op de Duits-Vlaamse cultuurdagen in september 1937 hield hij een voordracht en tussen februari en december 1938 was hij Duits hoofdredacteur van het tijdschrift DeVlag De Vlag
De Vlag (1936-1938; 1940-1944) was het maandblad van de gelijknamige Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap (DeVlag). Lees meer . Vanaf 1937 was Petri ook lid van de partij.

Hijzelf getuigde na de oorlog dat hij tot ongeveer 1938 ‘bepaalde sympathieën’ zou hebben gekoesterd voor het nationaalsocialisme. Feit is evenwel dat hij het Derde Rijk tot op het laatst loyaal heeft gediend als wetenschapper en vier jaar lang als Kriegsverwaltungsrat in het militair bestuur voor België en Noord-Frankrijk. In de wintermaanden van 1939/40 was hij betrokken bij een werkgroep (Sondergruppe Student) die de bezetting van de Nederlanden moest voorbereiden en in het Keulse Deutsch-Niederländisches Institut vergaderde. Vanaf mei 1940 was Petri Referent für Volkstum, Kultur und Wissenschaften beim Militärbefehlshaber in Belgien und Nordfrankreich, bevoegd voor onderwijszaken, het toezicht op de universiteiten, de taalwetgeving Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer en meer algemeen de nationaliteitenkwestie waarover hij ook historisch-politieke rapporten schreef voor het bezettingsbestuur. Hij ging in Brussel met geestdrift aan de slag. ‘Het is toch mooi’, zo schreef hij vier weken na het begin van de bezetting, ‘te behoren tot een volk dat geroepen is tot een zo grote historische taak als ze ons in Europa te wachten staat’.

Hij waarschuwde nochtans tegen illusies over de loyauteit van de bevolking tegenover de bezetter en tegen voorbarige annexatieplannen. In een rapport omtrent de ‘tegenwoordige stemming van het land’ van 6 juni 1940 beklemtoonde hij de ‘daadwerkelijke vreemdheid’ tussen Belgen en Duitsers. Die was volgens hem te wijten aan het feit dat het ‘Belgische nationale leven’ bepaald was door ‘vormende krachten’ die lijnrecht indruisten tegen de beginsels van de Duitse cultuur en mentaliteit, namelijk katholicisme, liberalisme en de ‘moderne West-Europese manier van denken’. Ook de Vlaams-nationalisten boden volgens Petri geen houvast voor een Duits expansiebeleid. Ze steunden maar op 15 % van de Vlaamse bevolking, en bovendien waren ze weliswaar Groot-Nederlands, maar geenszins Groot-Duits ingesteld.

In november 1940 bepleitte Petri een ‘herschikking van het culturele leven’ in het bezette land met de bedoeling de ‘gemeenschap met Duitsland op basis van de etnische en natuurlijke verbondenheid en de rijkspolitieke traditie (…) uit te bouwen’. Daarvoor was de ‘uitschakeling van westerse invloeden in elk geval noodzakelijk’. Dit moest onder meer gebeuren door ‘80 tot 100’ democratisch gezinde hoogleraren ‘met inbegrip van hen die wegens hun joodse afkomst vallen uit te sluiten’, uit hun ambten te ontzetten. Dat Petri desondanks sceptisch bleef tegenover een wijziging van bestaande grenzen in Europa, blijkt uit het tegenrapport dat hij in juli 1941 schreef bij een verzoekschrift van de Frans-Vlaamse priester Jean-Marie Gantois Gantois, Jean-Marie
Priester Jean-Marie Gantois (1904-1968) speelde een belangrijke rol in de Vlaamse beweging in Frans-Vlaanderen en kwam daarbij uit voor een Diets en radicaal-rechts standpunt. Na de Tweed... Lees meer tot Adolf Hitler. Met de leuze ‘ook wij zijn Nederduitsers en willen heim ins Reich’ had Gantois eind 1940 de aanhechting geëist van Noord-Frankrijk tot aan de Somme bij een Groot-Germaans Rijk. Petri zag daarbij ook zijn eigen wetenschappelijke reputatie in het geding want Gantois had zich beroepen op zijn onderzoek naar Germaanse kolonisatie bezuiden de hedendaagse taalgrens. Daartegen hield Petri staande dat bevindingen over vroegmiddeleeuwse toestanden geen argmenten konden leveren om actuële politieke doelstellingen te staven.

Na 1945 zou Petri stellen dat hij zich tijdens zijn werkzaamheid in het bezettingsbestuur had ingespannen om alles te beletten wat een hervatting van de Belgisch-Duitse wetenschappelijke relaties na de oorlog onmogelijk zou maken en om binnen de perken van zijn bevoegdheden de Belgische universiteiten te beschermen. Inderdaad heeft hij in sommige gevallen mensen uit de klauwen van het Duitse repressie-apparaat helpen halen, onder wie de zoon van de Leuvense historicus Léon van der Essen Van der Essen, Léon
De Leuvense hoogleraar geschiedenis Léon van der Essen (1883-1963) was tijdens zijn studietijd Vlaamsgezind, ontwikkelde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog tot een Belgische ‘patriottard... Lees meer en de Belgische archivaris van joodse afkomst Armand Grunzweig.

Ook zijn visie op de geschiedenis van de Nederlanden week her en der af van de zuivere nationaalsocialistische leer. Eind april 1940, twee weken vóór het Duitse offensief in het Westen, was een boekje van zijn hand verschenen over Die Niederlande und das Reich dat een maand later door het ministerie van Propaganda als ongeschikt voor verspreiding in de boekhandel werd afgekeurd. Het verhaal was door de oorlogsgebeurtenissen gedeeltelijk achterhaald, bepaalde politieke problemen waren met ongepaste openheid aangekaart, bovendien had Petri de historische eigenheid en zelfstandigheid van de Nederlanden te duidelijk in de verf gezet, zo luidde de kritiek. Meer bepaald stoorde de censuur zich aan verwijzingen naar de liberale traditie en het pluralistische, westers georiënteerde Nederlandse partijenstelsel, naar de ‘zakelijke’ berichtgeving van de Nederlandse pers, de cruciale betekenis van het Huis Oranje als ‘middelpunt’ van de Nederlandse samenleving evenals naar de verdeeldheid van radicalen en gematigden in de Vlaamse beweging waarvan volgens Petri ‘de onmiddellijke invloed op het Belgische politieke leven nogal beperkt’ was. Wat de censuur eveneens zuur opbrak, was een opmerking over de middeleeuwse stedelijke cultuur in de Nederlanden: ‘Zij is beslist (…) niet door ons Duitsers geschapen, maar het voortbrengsel van autochtoon-Nederlandse aard’.

Toen er in 1941 sprake van was Petri een leerstoel aan te bieden aan de universiteit Keulen, waarschuwde de Keulse prehistoricus Walter von Stokar, een fervent nationaalsocialist, ‘dat we van de kant van de partij, met name de staatspolitie en de politieke leiding, aanzienlijke moeilijkheden zullen ondervinden om Petri in de beoogde positie te brengen’. De reden was volgens von Stokar dat Petri in Brussel niet aan de verwachtingen zou hebben voldaan. In oktober 1942 werd Petri dan toch benoemd op een nieuw opgerichte leerstoel voor ‘middeleeuwse en nieuwe geschiedenis met bijzondere aandacht voor de geschiedenis van de gehele Nederlanden’. In mei 1943 hield hij zijn intreerede over ‘Vlaanderen als Germaans grensland’.

1946-1971: Naoorlogse vervolging en verwerking

Wegens zijn oorlogsverleden zat Petri in 1946/47 enkele maanden vast in een Brits interneringskamp in Recklinghausen terwijl zijn echtgenote smeekbrieven de wereld instuurde om hem vrij te krijgen. Volgens haar was het de hartenwens van haar man geweest de ‘politieke en wetenschappelijke zelfstandigheid van België gaaf’ te houden en zou hij zelfs befaamd geweest zijn als ‘weldoener van de Belgische wetenschap’. Met behulp van Belgische hoogleraren, onder wie Gaston Eyskens Eyskens, Gaston
Gaston Eyskens (1905-1988) was een Vlaamsgezinde katholieke econoom en politicus, die onder andere eerste minister was ten tijde van de Koningskwestie en aan de basis lag van de eerste st... Lees meer en François Louis Ganshof die op zijn verzoek voor hem getuigden, slaagde Petri er na verloop van tijd in weer een voet aan de grond te krijgen in de academische wereld. Van 1951 tot 1961 was hij directeur van het Provinzialinstitut für westfälische Landes- und Volkskunde in Münster en daarna tot 1968 van het Institut für geschichtliche Landeskunde der Rheinlande in Bonn.

Over zijn werkzaamheid vóór 1945 sprak hij toen in deels vergoelijkende, deels zachtjes zelfkritische termen. In een brief aan Stijn Streuvels Lateur, Frank
Lees meer bij diens tachtigste verjaardag herinnerde hij in 1952 aan een ontmoeting tien jaar eerder en beklemtoonde dat hij zich toen ‘ook in het uniform uiteindelijk aan het vredesberoep gehecht’ zou hebben gevoeld. ‘Wanneer ik aan mijn toenmalige Brusselse werkzaamheid denk, ben ik vandaag geneigd tot veel sterkere terughoudendheid’, zo schreef hij in 1957 aan zijn gewezen baas, Militärverwaltungschef Eggert Reeder Reeder, Eggert
Eggert Reeder (1894-1959) leidde van 1940 tot 1944 het Duitse militaire bestuur. Hij was een van de centrale figuren in de Duitse Flamenpolitik van tijdens de Tweede Wereldoorlog. Lees meer . Toen zijn assistent Horst Lademacher in 1971 het door hem begeleide habilitatie-proefschrift over Die belgische Neutralität als Problem der europäischen Politik voorlegde, noemde oud-activist Leo Picard Picard, Leo
De vrijzinnige flamingant en journalist-publicist Leo Picard (1888-1981) engageerde zich in het activisme, maar sloeg al in de nazomer van 1915 een andere weg in en verhuisde naar Nederl... Lees meer dit boek ‘de akte van berouw van Petri’.

Tot in zijn laatste levensjaren was Petri begaan met de Belgische en Nederlandse geschiedenis en bleef hij ook contacten onderhouden in Vlaanderen. Samen met de Leuvense hoogleraar Fernand Mayence nam hij in 1956/57 een nieuwe aanloop om het vier decennia oude Duits-Belgische geschil over de zogenaamde ‘franctireur-oorlog’ de wereld uit te helpen, een onderwerp dat hem reeds een kwarteeuw eerder had bezig gehouden. Zijn assistent Peter Schöller bestudeerde het geval van de verwoesting van Leuven in augustus 1914 aan de hand van Het Duitsche Witboek van 1915 dat in Duitsland nog steeds als gezaghebbende bron werd beschouwd. Hij vergeleek de in het Witboek afgedrukte getuigenissen van betrokken Duitse soldaten met de originelen in het staatsarchief van de toenmalige DDR in Potsdam en ontdekte tal van afwijkingen en tegenstrijdigheden. Op basis daavan kwam een commissie van Duitse en Belgische historici tot de gezamenlijke conclusie dat het Witboek niet geschikt was om de verhalen over Belgische sluipschutters in augustus 1914 te staven.

In 1965 publiceerde Petri een bijdrage over de Duitse Flamenpolitik Flamenpolitik
Met het begrip ‘Flamenpolitik’ wordt verwezen naar de politiek die de Duitse bezetter voerde ten aanzien van de Vlaamse beweging tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Sommige aute... Lees meer van de Eerste Wereldoorlog op basis van een rapport dat hij in 1943 voor het toenmalige bezettingsbestuur had geschreven. Hij was betrokken bij de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging Encyclopedie van de Vlaamse Beweging
De tweedelige Encyclopedie van de Vlaamse beweging verscheen in 1973-1975 en gold jarenlang als het voornaamste naslagwerk met betrekking tot de geschiedenis van de Vlaamse beweging. ... Lees meer (1973-1975) en enkele jaren later bij de televisiereeks ‘De Nieuwe Orde’. Zijn archief met de vrijwel volledige wetenschappelijke en ambtelijke correspondentie van vóór 1945 stelde hij bereidwillig open voor zowel Belgische als Duitse historici.