Potvin, Charles
Charles Potvin (1818-1902) stond als progressistische intellectueel voor een toenadering tussen liberalisme, flamingantisme en socialisme en was vooral in Brussel actief. Als Franstalige literatuurcriticus droeg hij de jonge Vlaamse literatuur vanuit een vurig Belgisch patriottisme een warm hart toe.
De in Bergen geboren Charles Potvin (1818-1902) ontpopte zich tot een van de belangrijkste ideologen van de Brusselse progressistische beweging en belichaamde in de hoofdstad de kruisbestuiving tussen progressief liberalisme, flamingantisme en socialisme. Vanuit de vereniging Vlamingen Vooruit werd hij een vaandeldrager van een democratisch en antiklerikaal flamingantisme dat economische en sociale achterstand verbond met taalkundige ongelijkheid en de invloed van de Kerk. Potvin was een centrale figuur bij verschillende plechtige bijeenkomsten die de Vlaamse beweging ondersteunden binnen een unitair en partij-overschrijdend kader van Vlaamse-Waalse verbroedering. Daarnaast groeide Potvin uit tot een belangrijke literatuurcriticus die probeerde via recensies en historische en essayistische bijdragen een unitaire Belgische literatuur uit te lichten. Hierbij verdienen vooral zijn aandacht voor de Vlaamse literatuur en zijn vertalingen van Vlaamse poëzie vermelding.
Progressistische en Vlaamsgezinde intellectueel
Potvin werd geboren te Bergen in een katholieke bourgeoisiefamilie. Hij begon zijn opleiding rechten aan de katholieke universiteit in Leuven. Tegen de achtergrond van de geopolitieke dreiging vanuit Frankrijk Frankrijk & Vlaanderen
De verhouding tussen Vlaanderen en Frankrijk werd altijd gekenmerkt door een aanzienlijke dubbelzinnigheid. Hoewel er lange tijd een grote affiniteit met de Franse cultuur bestond, werd d... Lees meer stelde Potvin als intellectueel na 1848 zijn pen ten dienste van de legitimatie en de verdediging van de tweetalige Belgische nationaliteit die hij verbond met een republikeins en democratisch ideaal (zie België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer ). Hij behoorde tot de progressistische vleugel van de liberale beweging en betreurde dat de doctrinaire leiders van de liberale partij Liberale partij
De verhouding tussen de liberale partij en het partijpolitieke liberalisme in België enerzijds, en de Vlaamse beweging anderzijds levert een gevarieerd en ingewikkeld beeld op dat evoluee... Lees meer geen aandacht schonken aan de Vlaamse zaak.
Voor Potvin leed het geen twijfel dat een volk enkel ontvoogd kon worden in zijn eigen taal. Hij werd dan ook lid van Vlamingen Vooruit Vlamingen Vooruit
Vlamingen Vooruit was een Vlaamse en vrijzinnige organisatie in Brussel die in 1858 onder impuls van Eugène van Bemmel in Brussel werd opgericht. Het programma eiste de gelijkberechtiging... Lees meer , de eerste progressistische Vlaamsgezinde drukkingsgroep die in 1858 werd opgericht door zijn boezemvriend Eugène van Bemmel Van Bemmel, Eugène
Eugène van Bemmel (1824-1880) was hoogleraar aan de Université libre de Bruxelles. Hij schreef in het Frans, maar leerde Nederlands. Zijn flamingantisme vloeide voort uit zijn progressief... Lees meer . Potvin bleef zich weliswaar steeds van het Frans bedienen tijdens de publieke activiteiten van Vlamingen Vooruit. Hij verbroederde in de schoot van Vlamingen Vooruit met sociaal geëngageerde flaminganten zoals Adolf Dufranne, Jean-Baptiste Langlois Langlois, Jean
Jean Langlois (1835-1860) was bediende bij een verzekeringsmaatschappij. Zijn veelzijdige vrijzinnig-progressieve arbeid bracht hem weldra in aanraking met het Brusselse liberale verenigi... Lees meer en Alfons Willems Willems, Alfons
Alfons Willems (1939-1912) was hoogleraar Nederlandse letterkunde en Grieks aan de Université libre de Bruxelles. Hij stond als liberale flamingant onder meer mee aan de basis van de Brus... Lees meer .
Potvin was sinds de begindagen ook actief in de progressistische drukkingsgroep Ligue de l’Enseignement Ligue d'Enseignement
Lees meer en zetelde samen met Emanuel Hiel Hiel, Emanuel
Emanuel Hiel (1834-1899) was een Vlaamse dichter en schrijver. Als radicaal-democratische, vrijzinnige flamingant speelde hij een belangrijke rol in het Vlaamsgezinde verenigingsleven in ... Lees meer in de commissie die de statuten van de organisatie opstelde. Deze vereniging streefde naar verplicht, gratis en gelaïciseerd onderwijs Onderwijs
Lees meer . De Ligue de l’Enseignement benadrukte vanaf haar ontstaan het belang van de studie en de kennis van het Nederlands. Zo werd een speciale afdeling voor de Vlaamse eisen ingericht en stond in de door de Ligue opgerichte Brusselse modelschool het tweetalig onderwijs hoog aangeschreven. Toch brak de Ligue de l’Enseignement nooit door in Vlaanderen en bleef de organisatie vooral een francofone aangelegenheid.
Potvin was naast progressistisch intellectueel en netwerker vooral een erudiete veelschrijver die zich waagde aan poëzie, theater Toneel
Het Vlaamse toneel onderhield vanaf zijn ontstaan in de 19de eeuw een complexe en gelaagde verhouding met de Vlaamse beweging. Van een belangrijk emancipatorisch instrument en voorwerp va... Lees meer , geschiedschrijving, literatuur Literatuur
De literatuur heeft een cruciale rol gespeeld in het ontstaan van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd en ook in de daaropvolgende fasen van de Vlaamse natiewording zijn schrijvers vaak richting... Lees meer kritiek en taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer kunde. Hij verzorgde bijvoorbeeld uitgaven van verschillende middeleeuwse manuscripten, waaronder een Franse vertaling van Van den vos Reynaerde. In 1883 volgde hij Hendrik Conscience Conscience, Hendrik
Hendrik Conscience (1812-1883) was de eerste auteur die het in België aandurfde een roman in het Nederlands te schrijven en te publiceren. Zijn oeuvre van zo’n 65 romans, dat ook een bred... Lees meer op als conservator van het Wiertzmuseum.
De unitaire Belgische literatuur
Potvins Vlaamsgezindheid maakte deel uit van een patriottisch engagement en grondsentiment. Als Vlaamsgezinde Waal wilde Potvin net als de eerste generatie Vlaamse letterheren de Vlaamse eigenheid en geschiedenis ten dienste stellen van en stimuleren binnen het Belgische patriottisme. Hij zette zich in om de nationale culturele identiteit van België uit te dragen met het Vlaamse cultuurwezen als een inherent onderdeel, dat weliswaar ondergeschikt bleef aan het Belgische niveau.
Potvin stelde zich dan ook al snel tot doel om de progressieve francofone burgerij waarvan hij deel uitmaakte te laten kennismaken met de Nederlandstalige literatuur uit eigen land en vertaalde het werk van (liberale) Vlaamse volksdichters naar het Frans. Reeds in 1850 liet hij in het door hem opgerichte blad La Belgique Démocratique voor de eerste maal gedichten van Theodoor van Rijswijck Van Ryswyck, Theodoor
Theodoor van Ryswyck (1811-1849) was een Vlaamse dichter die in dichtbundels, kranten en tijdschriften een omvangrijk literair oeuvre bij elkaar schreef. Met zijn gedichten gaf hij vorm a... Lees meer in het Frans publiceren. De publicatie Le chansonnier belge (1850, 1852) bundelde twaalf gedichten van Van Rijswijck die Potvin op Franse verzen had gezet.
In 1867 publiceerde hij een huldewerk aan de Belgische schilderkunst én de Vlaamse dichtkunst, met als titel L’art flamand. In dit werk liet Potvin schilderijen van moderne Belgische schilders vergezellen door naar het Frans vertaalde gedichten van Vlaamse auteurs zoals Frans de Cort De Cort, Frans
Frans de Cort (1834-1878) was een vrijzinnig en progressief flamingant, redacteur en volksdichter. Lees meer , Jan van Beers Van Beers, Jan
Jan van Beers (1821-1888) was een Vlaams leraar en dichter uit Antwerpen. Lees meer , Julius Vuylsteke Vuylsteke, Julius
Lees meer , Johan Dautzenberg Dautzenberg, Johan M.
Lees meer , Napoleon Destanberg Destanberg, Napoleon
Lees meer , Julius de Geyter De Geyter, Julius
Julius de Geyter (1830-1905) was een progressief-liberale en Groot-Nederlandse flamingant in Antwerpen, die Nederlandstalige gedichten, liederen en krantenartikelen schreef. Lees meer , Emanuel Hiel, Prudens van Duyse Van Duyse, Prudens
Lees meer , Karel Ledeganck Ledeganck, Karel L.
Karel Lodewijk Ledeganck (1805-1847) was een Vlaams ambtenaar, politicus, jurist en dichter uit Eeklo. Hij was een cultuurflamingant en schreef een dichterlijke trilogie die in de Vlaamse... Lees meer en Karel Versnaeyen Versnaeyen, Karel
Karel Versnaeyen (1836-1910) was ambtenaar bij het provinciaal bestuur van West-Vlaanderen, kunsthandelaar in Parijs en journalist te Brussel. Lees meer . In 1887 bundelde Potvin in het werk Nos poètes flamands 1830-1880 uiteindelijk verschillende door hem naar het Frans vertaalde Vlaamse gedichten, waaronder patriottisch begeesterde verzen van Ledeganck en Van Rijswijck, met een voorwoord van Jean Stecher Stecher, Auguste-Jean
Auguste-Jean Stecher (1820-1909) was een docent en later hoogleraar aan de Universiteit van Luik met specialisatie in de literatuurgeschiedenis. Hij was lid van de Société Huet en publice... Lees meer .
Op een banket dat ter ere van Potvin in mei 1868 werd georganiseerd, liet de gevierde schrijver al duidelijk verstaan dat de verbroedering tussen twee talen en ‘rassen’ in een vrijheidminnend kader voor hem de kern uitmaakte van een nationale Belgische literatuur. Daarom besloot Potvin in 1885 Jan van Beers als lid van de Académie royale de Belgique te verwelkomen met een zelfgeschreven gedicht om de verbroedering tussen de beide landstalen binnen de muren van de prestigieuze academie te symboliseren.
In zijn erudiete overzicht van de Belgische literatuur sinds 1830, Histoire des lettres en Belgique (1882), analyseerde Potvin zowel Nederlandstalige als Franstalige werken. Hendrik Conscience was niet toevallig de meest geciteerde romanschrijver in Potvins Histoire des lettres en Belgique; Potvin spande zich in om de status van Conscience als nationale schrijver bij uitstek te promoten. Daarnaast moedigde hij via boekrecensies Camille Lemonnier en Charles de Coster De Coster, Charles
Charles de Coster (1827-1879) was een schrijver die behoorde tot de progressieve vleugel van het liberalisme. Zijn belangrijkste werken zijn Légendes flamandes (1858), Contes brabançons (... Lees meer aan als grondleggers van de ‘Vlaamse school’ in de Franstalige Belgische literatuur. Zowel Lemonnier als De Coster grepen immers terug naar Vlaamse volksverhalen.
Met zijn actieve zoektocht naar een eigen Belgische tweetalige literaire identiteit probeerde Potvin de invloed van de Franse literatuur op de Belgische letteren tegen te gaan. Hij hekelde voortdurend de invloed van Frankrijk op de Belgische culturele scène, op het fanatieke af, zeker wat het theater betrof. Wat dat betreft was Potvins voornaamste werk zijn controversiële, gallofobische literatuur- en theaterstudie De la corruption littéraire en France uit 1872.
Democratisch en antiklerikaal flamingantisme
Potvins flamingantisme werd ook aangevuurd door een duidelijk sociaaldemocratisch en antiklerikaal engagement. Hij was in april 1859 een van de voornaamste sprekers op het door bijna 400 gasten bijgewoonde Brusselse banket-feest in de ‘cirk-schouwburg’ (de latere Alhambra-schouwburg Alhambra-schouwburg
De in 1973 afgebroken Alhambraschouwburg aan de Emile Jacqmainlaan was het decor van markante episodes in de geschiedenis van de Vlaamse beweging. Het theater maakte naam als vroege Vlaam... Lees meer ) ter ere van de leden van de Grievencommissie Vlaemsche Commissie
De Vlaemsche Commissie of Grievencommissie inventariseerde op vraag van de regering in 1856-1857 voor de eerste keer de problemen in verband met de positie van het Nederlands in België en... Lees meer . De Vlaamse beweging toonde zich op dit banket als een bredere beweging dan de Vlaamse letterwereld. Op het evenement waren bijvoorbeeld delegaties van Gentse arbeidersverenigingen, spinners en wevers aanwezig.
Potvin liet in zijn uitgegeven toespraak duidelijk verstaan dat de taak van de Vlaamse beweging er voor hem vooral in bestond om de sociaaleconomische emancipatie van Vlamingen te bevorderen. Hij verbond de Vlaamse kwestie volledig met de sociale kwestie. Het democratische flamingantisme moest een einde maken aan de onderdrukking van de kleine Vlaamse arbeider, die enkel maar zijn moedertaal te zijner beschikking had, door de rijke Franstalige bourgeoisie, die daarentegen toegang had tot alle talen. Economische en sociale achterstand in het door armoede en epidemieën getroffen Vlaanderen was onlosmakelijk verbonden met taalkundige ongelijkheid, aldus Potvin. Hij was dan ook bijzonder gecharmeerd door Emiel Moyson Moyson, Emiel
Lees meer die zich inzette voor een toenadering tussen de arbeidersbeweging en de Vlaamse beweging. Potvin verzorgde in 1867 een Franse vertaling van Moysons ‘Vredeslied’.
In maart 1867 nam Potvin samen met onder andere Henri Kats en Lucien Jottrand Jottrand, Lucien
Lucien Jottrand (1804-1877) was een progressieve, Vlaamsgezinde democraat. Hij ijverde voor het algemeen stemrecht, waarin volgens hem de sleutel voor een complete Waalse en Vlaamse geli... Lees meer het woord op een door duizenden Vlaamsgezinden bijgewoonde meeting in de cirk-schouwburg. In deze Brusselse theaterzaal hadden Felix vande Sande Vande Sande, Felix
Felix vande Sande (1824-1890) was vooral actief binnen de Brusselse toneelwereld. Hij streefde naar Nederlandstalig theater en de uitbouw van een professionele schouwburgorganisatie. Hij ... Lees meer (vanaf 1864) en Pierre-Joseph Mulders (vanaf 1866) Nederlandstalig theater laten floreren. Aan dit initiatief kwam reeds in 1868 een einde door een gebrek aan middelen en financiële ondersteuning vanuit het stadsbestuur in het bijzonder. De protestmeeting in de schouwburg in maart 1867 was dan ook gericht tegen het misprijzen van het liberale Brusselse stadsbestuur, met burgemeester Jules Anspach als kop van jut, ten aanzien van het Vlaamse theater. Onder luid applaus verkondigde Potvin dat Walen en Vlamingen dienden te verbroederen om het Vlaams volkstheater mogelijk te maken in de hoofdstad.
Potvin was ook zelf actief als toneelschrijver. De door Potvin neergepende theaterstukken lagen volledig in het verlengde van zijn romantisch-nationalistische en antiklerikaal gekruide geschiedkundige werken. Hij won maar liefst driemaal (na elkaar) de Prix triennal de littérature dramatique française voor zijn historische drama’s. Voor de periode 1858-1860 ontving hij voor de eerste keer deze officiële prijs voor zijn toneelstuk Jacques d’Artevelde. Potvins toneelstuk over Artevelde maakte hem erg populair in Vlaamsgezinde kringen. Er werd uiteindelijk een inschrijving georganiseerd om Potvin een klein bronzen standbeeld van Artevelde te schenken naar aanleiding van de publicatie van Jacques d’Artevelde in 1860. Een in 1861 speciaal opgerichte comiteit, bestaande uit Jan-Baptist van Rijswijck Van Ryswyck, Jan Baptist
Jan Baptist van Ryswyck (1818-1869) was leerkracht, volksdichter, journalist en schrijver. Vanuit zijn radicaal liberalisme, antimilitarisme, flamingantisme en Antwerps particularisme von... Lees meer , Willem Rogghé Rogghé, Willem
Lees meer , Karel Versnaeyen Versnaeyen, Karel
Karel Versnaeyen (1836-1910) was ambtenaar bij het provinciaal bestuur van West-Vlaanderen, kunsthandelaar in Parijs en journalist te Brussel. Lees meer , schilder Eugène de Block en de uitgever Emiel Ducaju, lanceerde een geldinzameling. De katholiek Eugène Stroobant Stroobant, Eugeen E.
Notaris Eugeen E. Stroobant (1819-1899) was katholiek volksvertegenwoordiger en lid van de Grievencommissie. Als voorzitter van de Brusselse toneelmaatschappij De Wijngaerd ijverde hij vo... Lees meer trad op als secretaris. Dit comité verheugde zich dat een ‘Waal de kleingeestige driften en vooroordelen der zijnen afschudt om nevens ons tot de heropbeuring van Vlaanderen mede te poogen’. Het stuk werd desondanks nooit op de bühne gebracht.
Naast en met de inzet voor literaire en sociaal-economische emancipatie was de benadering van progressisten zoals Potvin ten aanzien van de Vlaamse beweging ook nauw verbonden met een antiklerikaal streven. Voor Vlaamsgezinde progressisten hing culturele ontvoogding in de eigen taal nauw samen met politieke en sociale bevrijding. In Potvins denken stond de ‘achterstand’ in ontwikkeling waar Vlaanderen mee te kampen had ook in relatie met de invloed van de katholieke kerk die hij als nefast zag voor sociale en culturele emancipatie. Potvin wilde de Vlaamse beweging dan ook uit het katholieke vaarwater houden.
Werken
– Le chansonnier belge. Choix de chansons des poètes belges suivi d’un choix de chansons françaises, 1850 (2e ed. in 1852).
– L’Europe et la nationalité belge, 1860.
– L’art flamand : genre, paysage, histoire, 1867.
– D. Jacobus (pseudoniem C. Potvin), Tablettes d’un libre-penseur, 1879.
– Cinquante ans de Liberté, vol. 4. Histoire des lettres en Belgique, 1882.
– Au poète Van Beers, in: Bulletin de l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-arts de Belgique, 3e série, T. 10, 1885, pp. 181-184.
– Nos poètes flamands, 1830-1880. Choix de morceaux traduits en vers français. Préface de M. J. Stecher, 1887.
Literatuur
– Beschryf van de betooging en het banket van den 25 April 1859, ter eere der Vlaemsche Tael-Commissie, 1859.
– Vlaemsche hulde aen den Waelschen dichter Ch. Potvin, in: De Vlaemsche school, jg. 7, 1861, nr. 5, p. 40.
– Meeting flamand au Théâtre du Cirque, in: La Liberté, 31 maart 1867.
– Banquet offert le 13 mai à M. Ch. Potvin, in: L’Écho de Liège, 22 mei 1868.
– P. Arents, De Vlaamsche Schrijvers in vertaling. Proeve van bibliographie, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, januari 1935, pp. 489-553.
– G. Schmook, Jacob Van Artevelde tussen Ch. Potvin en Em. Moyson, in: Koninklijke Vlaamse Academie, Verslagen en Mededelingen, mei 1952, pp. 415-437.
– A. Erba, L’esprit laïque en Belgique sous le gouvernement libéral doctrinaire (1857-1870) d’après les brochures politiques, 1967.
– G. Vanwelkenhuyzen, Potvin (Charles), in: Biographie Nationale, dl. 34, 1968, pp. 664-670.
– E. Gubin, Bruxelles au XIXe siècle : berceau d'un flamingantisme démocratique (1840-1873), 1979.
– Histoire de la Ligue de l'enseignement et de L'Éducation permanente, 1864-1989, 1990.
– G. Draye, Laboratoria van de natie. Literaire genootschappen in Vlaanderen, 1830-1914, 2009.
– C. de Spiegeleer, Een blauwe progressist. Charles Potvin (1818-1902) en het liberaal-sociale denken van zijn generatie, 2011.
– C. Berg, Conscience en de Belgische nationale literatuur, in: Verslagen & Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren, jg. 123, 2013, nr. 2-3, pp. 139-154.
– C. de Spiegeleer, Charles Potvin (1818-1902) en de progressistische politieke cultuur, in: Revue Belge de Philologie et d'Histoire, jg. 91, 2013, nr. 2, pp. 387-425.
– M. Gonne en K. Vandemeulebroucke, Deux générations de médiateurs. Portraits de Charles Potvin (1818-1902) et Georges Eekhoud (1854-1927), in: Textyles, jg 45, 2014, pp. 29-45.