Liberale partij

Hoewel Vlaanderen in de 19de eeuw dominant katholiek was, hadden verschillende kopstukken van de Vlaamse beweging een sterke affiniteit met het liberalisme. Zij waren ervan overtuigd dat een opwaardering van het Nederlands cruciaal was om de greep van de katholieken op het Vlaamse volk te breken. In de jaren 1840 keken deze Vlaamsgezinde liberalen dan ook naar de jonge Liberale Partij van België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer om hun politieke visie te verwezenlijken. Dat bleek echter niet zo eenvoudig, aangezien de partij in de 19de eeuw dominant Franstalig was en net een verfransing van Vlaanderen wilde doordrukken. Lange tijd zagen de Vlaamsgezinde liberalen – die opkwamen voor de rechten van Nederlandstaligen – zich dan ook gesteld tegenover een alliantie van Waals liberalisme, francofoon Brussels liberalisme en franskiljonse liberale kiesverenigingen, al dan niet versterkt door vertegenwoordigers van Waalse ambtenarenkringen. Dit was zo in de 19de eeuw en bleef in zekere mate zelfs doorwerken tot eind jaren 1960. De confrontatie met een verfranste cijnselite leidde bij Vlaamsgezinde liberalen tot onderlinge verdeeldheid over de manier waarop ze hun visie politiek konden vertalen. De discussie manifesteerde zich in verschillende visies in de grote steden, binnen overkoepelende organisaties, in het parlement en in de keuze tussen progressief of doctrinair liberalisme.

Toch zou de verhouding tussen het partijpolitieke liberalisme en de Vlaamse beweging na verloop van tijd sterk veranderen. De Liberale partij stond tot eind jaren 1950 nog voor een francofone taalideologie en een (eveneens francofoon georiënteerd) Belgisch patriottisme of nationalisme. Onder druk van de maatschappelijke ontwikkelingen en ingegeven door de opkomst van andere politieke spelers met het communautaire element als belangrijkste bestaansreden, leidde dit uiteindelijk tot het oprichten van de Partij voor Vrijheid en Vooruitgang Partij voor Vrijheid en Vooruitgang
Lees meer (PVV)< als aparte Vlaamse liberale partij in 1972. Het omvormen en verruimen van de PVV naar de Vlaamse Liberalen en Democraten Vlaamse Liberalen en Democraten
Lees meer (VLD) leidde vanuit strategische inzichten tot meer aandacht voor de communautaire problemen. De Vlaamse liberalen namen regeringsverantwoordelijkheid op deelstaatniveau (1981-1992, 1999-2009 en 2014-heden) en tekenden mee het beleid uit van Vlaanderen. In het tweede decennium van de 21ste eeuw verwijderde de liberale partij zich stap voor stap van het confederale denken en schoof ze voorzichtig op in de richting van een versterking van de federale staat.

Oprichting en opkomst van de Liberale Partij (1846-1914)

Op het einde van het ancien régime begonnen zich in de Nederlanden, die toen onder het bewind stonden van de Oostenrijkse keizer Jozef II, tegenstellingen af te tekenen tussen klerikalen en antiklerikalen enerzijds en tussen conservatieven en progressieven anderzijds. Tijdens de Franse overheersing won de gegoede burgerij verder aan invloed en schoof ze adel en clerus opzij. Geïnspireerd door het verlichtingsdenken toonde de nieuwe burgerlijke klasse, die in het zuiden grotendeels verfranst was, een bijzondere belangstelling voor het liberalisme. Deze liberale ideeën verspreidden zich onder het bewind van de Nederlandse koning Willem I der Nederlanden, Willem I
Willem I (1772-1843) was koning der Nederlanden van 1815 tot 1840, en dus ook tussen 1815 en 1830 (de jure tot 1839) van het zuidelijke deel daarvan. Zijn beleid inzake de nationale taal ... Lees meer verder in de Zuidelijke Nederlanden, maar vielen niet in goede aarde bij de vorst. De soms autoritaire inzichten van Willem I en in het bijzonder zijn optreden tegen liberale journalisten en persvrijheid leidde tot afstand tussen de liberale groepen en de koning. Uiteindelijk kwam het tot een breuk. In 1830 vormden liberalen samen met de katholieken – die vrijheid van onderwijs en godsdienst eisten – een front tegen de vorst en legden ze de grondslag voor het jonge België (zie Monarchie Monarchie
In deze bijdrage over de Belgische vorsten, van Leopold I tot en met Albert II (1831-2013), wordt gepeild naar hun oordeel over en aandeel in de ontwikkeling van de Belgische taalstrijd e... Lees meer ).

Het verbond tussen de levensbeschouwelijke groepen in België hield ruim tien jaar lang stand. Daarna groeiden de liberalen en de katholieken uit elkaar. In de jaren 1840 kwamen er in Brussel Brussel
In de geschiedenis van de Vlaamse beweging speelde Brussel een unieke rol vanwege haar hoofdstedelijke functies, economische aantrekkingskracht en als symbool van verfransing, die zich v... Lees meer en andere steden liberale organisaties tot stand – waaronder de Société de l’Alliance, die in 1841 in Brusselse kringen van vrijmetselaars werd opgericht. Op 14 juni 1846 bracht deze Alliance, die ondertussen was uitgegroeid tot een politieke organisatie, driehonderd afgevaardigden uit het hele land samen in het stadhuis van Brussel voor een vergadering. Ze richtten er de Liberale Partij op. Het programma was beknopt en spitste zich toe op basisprincipes. Taalgebruik en taalverhoudingen kwamen er niet in voor. Het gebruik van het Frans in bestuur, rechtswezen en onderwijs was vanzelfsprekend (zie Taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer ).

Oprichting van de Liberale Partij, de eerste politieke partij van België, in het stadhuis van Brussel, 1846. (Liberas)

In de periode dat de Liberale Partij werd opgericht, was de Vlaamse beweging in wezen apolitiek. Toch hadden de figuren uit culturele en literaire kringen die de beweging toen vormgaven, zoals Jules de Saint-Genois de Saint-Genois des Mottes, Jules
Jules de Saint-Genois (1813-1867) was een Gentse cultuurflamingant. Hij was onder meer voorzitter van het Willemsfonds, hoofdbibliothecaris van de Gentse stads- en universiteitsbibliothee... Lees meer of Theodoor van Ryswyck Van Ryswyck, Theodoor
Theodoor van Ryswyck (1811-1849) was een Vlaamse dichter die in dichtbundels, kranten en tijdschriften een omvangrijk literair oeuvre bij elkaar schreef. Met zijn gedichten gaf hij vorm a... Lees meer , wel liberale ideeën. Om hun ideeën politiek te vertalen keken zij in de richting van deze jonge partij. In de praktijk was dat echter niet zo eenvoudig, aangezien de Liberale Partij in handen was van een Franstalige, antiklerikale elite. Het zwaartepunt van de liberale ideologie lag bovendien in de steden en in het Franstalige landsgedeelte. Het behoud van de Franse taal was volgens het liberale publiek verantwoord om de strijd aan te gaan met de katholieke dominantie in het Nederlandstalige landsgedeelte. De blijvende verfransing van Vlaanderen stond in hun ogen garant voor de verdere verspreiding van liberale ideeën en verlichtingswaarden – en zo ook de consolidatie van hun machtspositie.

Een beperkte maar gestaag groeiende groep Vlaamsgezinde liberalen dacht er echter precies het omgekeerde over. Zij beschouwden het gebruik van de eigen taal net als middel om de Vlaamse gebieden meer liberale sympathie bij te brengen. Dergelijke denkbeelden waren bijvoorbeeld terug te vinden in het pamflet De Vlaemsche Beweging: een woord aen het publiek en aen de Vlaemsche schryvers (1847) van Pieter-Frans van Kerckhoven Van Kerckhoven, Pieter F.
Lees meer . Toch bleven de Vlaamsgezinde liberalen een minderheid vormen. De losse partijstructuur met een sterke inbreng van lokale comités bij de samenstelling van de politieke lijsten hield een lange tijd de deur op slot voor flamingante ideeën.

De Vlaamse beweging stond halverwege de 19de eeuw dus voor een dilemma. Hoewel heel wat belangrijke figuren uit de Vlaamse beweging zich ideologisch verwant voelden met het liberalisme, vielen Vlaamsgezinde eisen bij een breder, liberaal publiek (dat vooral in het Franstalige landgedeelte sterk stond) op een koude steen. Bij de katholieke stroming, die invloedrijker was in het Nederlandstalige landsdeel, waren de Vlaamsgezinde ideeën dan wel populair. Als reactie op deze realiteit gingen er in flamingante kringen stemmen op om te kiezen voor een derde weg. Deze Vlaamsgezinden vonden het niet nuttig om aansluiting te zoeken bij de bestaande ideologieën, maar kozen ervoor om een eigen flamingante partij op te richten over de ideologische grenzen heen. Toch zouden ook deze pogingen in de jaren 1860 mislukken.

Na deze mislukking keerden de Vlaamsgezinde liberalen terug tot hun vroegere strategie. In de belangrijkste Vlaamse steden ontstonden liberale Vlaamsgezinde verenigingen en persorganen om de Liberale Partij opnieuw van binnenuit te bewerken. Onder het motto ‘Klauwaard en Geus’ combineerden ze flamingantisme en vrijzinnigheid. Het was de bedoeling de liberale partij te winnen voor de flamingante zaak en Vlaanderen te winnen voor het liberalisme. Naast liberale middenveldorganisaties kwam op die manier een liberale pers op gang, met bladen als Het Volksbelang Het Volksbelang
Het Volksbelang (1867-heden) is het oudste nog bestaande liberale weekblad. Het is de spreekbuis van de Vlaamsgezinde sociaal-progressieve liberalen. Lees meer in Gent of De Zweep De Zweep
Het liberale Brusselse weekblad De Zweep was tot de oprichting van de krant Het Laatste Nieuws in 1888 politiek georiënteerd en Vlaamsgezind, en evolueerde nadien tot een zuiver commercie... Lees meer in Brussel. Ondanks deze inspanningen, botsten liberale flaminganten in de realisatie van hun programma met het nog steeds geldende cijnskiesrecht, dat de gegoede – Franstalige – burgerij bevoordeelde. Op die manier bleef de macht in handen van de hogere (Franstalige) klasse die de eigen standpunten doorduwde. Bij de verkiezingen van 1857, bijvoorbeeld, beloofde het liberale kopstuk Charles Rogier toegevingen te doen aan Vlaamsgezinden. Eenmaal hij echter de leiding kreeg van het kabinet, werden de bevindingen van de Grievencommissie Vlaemsche Commissie
De Vlaemsche Commissie of Grievencommissie inventariseerde op vraag van de regering in 1856-1857 voor de eerste keer de problemen in verband met de positie van het Nederlands in België en... Lees meer – die was opgericht om de Vlaamse taaleisen te onderzoeken – aan de kant geschoven en liet Rogier Rogier, Charles
Charles Rogier (1800-1885) was een liberale politicus die meermaals een functie als minister of regeringsleider bekleedde. In zijn streven naar een sterke, geünificeerde en op termijn een... Lees meer zelfs een tegenverslag maken.

Binnen de liberale partij werd een Vlaamsgezinde vleugel gestimuleerd onder het motto 'Klauwaard en Geus', met als belangrijkste figuur Julius Vuylsteke. (Liberas)

De liberale Vlaamse bonden hebben, wat de politieke eisen van de Vlaamse beweging betreft, geen grote realisaties verwezenlijkt. Ze waren vooral belangrijk om het electorale bewustzijn aan te scherpen. Ook hebben ze een zekere rol gespeeld in de verdere ontwikkeling van de taalwetgeving Taalpolitiek en -wetgeving
Situaties van taalonderdrukking vindt men wereldwijd. Daarom besteedt deze bijdrage eerst aandacht aan gehanteerde taalpolitieke strategieën. Ook in België verzette een gedomineerde taalg... Lees meer op rechtszaken Gerecht
Lees meer (1873), bestuurszaken Bestuur
Het taalgebruik in het bestuur is een centraal aspect van de Belgische taalkwestie. Het omvat het proces van het afdwingen van taalrechten voor Vlamingen evenals de bestuurstaalwetgeving ... Lees meer (1878) en onderwijs Onderwijs
Lees meer (1883). Bij de besprekingen hieromtrent was het overigens maar al te duidelijk hoezeer ook de Vlaamsgezinde liberalen onderling verdeeld konden zijn.

Van moeilijke jaren tot nieuwe groei (1884-1914)

De wetgevende verkiezingen in 1884 brachten een zware nederlaag voor de Liberale Partij. Tot aan de Eerste Wereldoorlog regeerde de Katholieke Partij onafgebroken. Er braken moeilijke jaren aan voor de liberalen en met name voor de Vlaamsgezinden in de partij. In 1887 kwam het tot een openlijke breuk tussen de doctrinaire en radicale flaminganten, die duidelijk meer aandacht hadden voor de taalproblematiek. De combinatie van progressief liberalisme en Vlaamsgezindheid zorgde voor een nieuwe dynamiek. Dit gegeven vertaalde zich evenwel niet in de nationale politiek. De liberale volksvertegenwoordigers kwamen in die periode vooral uit Wallonië en Brussel. In 1894, 1896 en 1898 haalde de Liberale Partij geen verkozenen in Vlaanderen.

In de Vlaamse steden deden de Vlaamsgezinde liberalen het dan wel een flink stuk beter. Charles Buls Buls, Karel
Lees meer (burgemeester van Brussel, 1881-1899), Julius de Vigne De Vigne, Julius
Julius de Vigne (1844-1908) was een Gentse advocaat en een Vlaamsgezind liberaal politicus. Hij was actief in talrijke Gentse Vlaamsgezinde liberale verenigingen. In het belang van de lib... Lees meer (schepen van onderwijs in Gent,1888) en Jan van Rijswijck Van Rijswijck, Jan
De liberaal Jan van Rijswijck (1853-1906) was burgemeester van Antwerpen. Zijn inzet voor de rol van het Nederlands in de lokale politiek en het verenigingswezen alsook zijn volksgezinde ... Lees meer (burgemeester van Antwerpen, 1892-1906) groeiden uit tot belangrijke liberale boegbeelden. Na de eeuwwisseling en met behulp van de invoering van de evenredige vertegenwoordiging haalde de Liberale Partij 13 verkozen Vlaamse kandidaten. Een snelgroeiende middenklasse verenigde zich in bloeiende liberale verenigingen die de Vlaamse zaak genegen waren. Niet onbelangrijk was tegelijkertijd het engagement van een krachtige groep intellectuelen zoals Paul Fredericq Fredericq, Paul
Paul Fredericq (1850-1920) was een vooraanstaande Gentse historicus, die als de officieuze ideoloog van het liberaal flamingantisme kan worden  omschreven. Als rector van de Gentse univer... Lees meer , Max Rooses Rooses, Max
Lees meer en Julius Hoste Hoste, Julius (sr.)
De liberaal Julius Hoste sr. (1848-1933), stichter van De Zweep en Het Laatste Nieuws, speelde eind 19de en begin 20ste eeuw een centrale rol in de Vlaamse ontvoogdingsstrijd in Brussel.... Lees meer (sr.). De sterk groeiende werking van liberale ziekenfondsen, vakbonden en pensioenkassen (sterk uitgebouwd in bijvoorbeeld Antwerpen) legde eveneens de basis voor een netwerk – hoewel de liberale zuil in verhouding klein bleef.

Aankondiging van de Vlaamsche Landdag, georganiseerd door de Liberale Vlaamsche Bond van Antwerpen, naar aanleiding van 75 jaar Belgische onafhankelijkheid, 27 augustus 1905. Ontwerp Alfred van Neste. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhps5070)

Op basis van een democratisch, sociaal en Vlaamsgezind programma vergaderden afgevaardigden van al deze organisaties in 1912 en 1913 onder de benaming Liberaal Congres der Vlaamse Gewesten. Uit dit congres ontstond het Liberaal Vlaams Verbond (1913). Een belangrijk boegbeeld van de Vlaamsgezinde liberalen was de Antwerpse liberaal Louis Franck Franck, Louis
De inzet van Louis Franck (1868-1937) voor de vernederlandsing van het middelbaar onderwijs en de Gentse universiteit bracht hem rond 1910 op het hoogtepunt van zijn Vlaams-liberale roem.... Lees meer , die zich vooral onderscheidde door zijn inzet in de Hogeschoolcommissie Vlaamse Hogeschoolcommissies
Van 1896 tot de realisatie ervan in 1930 organiseerden vijf opeenvolgende hogeschoolcommissies het studiewerk over en de propaganda voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit. Zo... Lees meer .

De liberale Vlaamsgezinden konden verder rekenen op de steun van een belangrijke groep jonge intellectuelen. Rond 1900 plaatsten zij het gebruik van het Nederlands in het hoger onderwijs op de politieke agenda (zie Hoger onderwijs Hoger onderwijs
De evolutie van het Vlaamse hoger onderwijs werd gekenmerkt door een moeizame vernederlandsingspolitiek, gaande van het vroegste verschijnen van Nederlandstalig onderwijs tot de integrale... Lees meer ). In de vele discussies over de mogelijke vernederlandsing van de Gentse universiteit lieten de liberale flaminganten zich niet onbetuigd. Een eerste Hogeschoolcommissie (1896) met als bezielers Max Rooses en Julius Mac Leod Mac Leod, Julius
Julius Mac Leod (1857-1919) was hoogleraar plantkunde aan de Gentse universiteit en een Vlaamsgezinde progressieve liberaal. Hij was een belangrijke pleitbezorger van de vernederlandsing ... Lees meer liep uiteindelijk vast. De belangrijkste oorzaak van de mislukking was de onderlinge verdeeldheid bij de Vlaamse liberalen, waar principes en pragmatische houding eens te meer met elkaar in botsing kwamen. De tweede Hogeschoolcommissie (1906), die gestuurd werd door Lodewijk de Raet De Raet, Lodewijk
Lodewijk de Raet (1870-1914) was een econoom en ambtenaar die in belangrijke mate bijdroeg aan de theorievorming over de Vlaamse beweging en deze van een sociaaleconomisch denkraam voorza... Lees meer , kon wel rekenen op interne en zelfs externe steun over alle ideologieën heen. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog Eerste Wereldoorlog
De Vlaamse beweging is fundamenteel getekend door de Eerste Wereldoorlog. De oorlog maakte een verregaande democratisering onafwendbaar, met wezenlijke gevolgen voor het politieke draagv... Lees meer verhinderde echter een doorbraak.

Moeizame vooruitgang tijdens het interbellum (1918-1940)

Tijdens de oorlogsjaren werd de liberale stem in het kabinet in Le Havre vertolkt door Paul Hymans, die onverzettelijk de vooroorlogse logica van de Franstalige liberalen vertolkte wanneer de Vlaamse kwestie ter sprake kwam. Daarbij zorgden de ontwikkelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog voor ernstige verdeeldheid binnen de groep Vlaamsgezinde liberalen. Een deel van hen dacht dat de bezetter kon helpen om de Vlaamsgezinde eisen te realiseren en koos voor het activisme, en dus de collaboratie met de Duitse bezetter. Anderen verzetten zich heftig tegen de bezetter en stuurden hun Vlaamsgezinde reflex bij.

De erfenis van het activisme werkte door in de naoorlogse jaren en leidde tot een verzwakking van de positie van de Vlaamsgezinden in de Liberale Partij – waarop de Franstaligen terug het voortouw namen. Liefde voor het Belgische vaderland stond voorop, in combinatie met sympathie voor Frankrijk Frankrijk & Vlaanderen
De verhouding tussen Vlaanderen en Frankrijk werd altijd gekenmerkt door een aanzienlijke dubbelzinnigheid. Hoewel er lange tijd een grote affiniteit met de Franse cultuur bestond, werd d... Lees meer . De Liberale Partij werd door de kiezer beschouwd als de partij bij uitstek van de (Franstalige) stedelijke bourgeoisie (zelfstandigen, vrije beroepen, intellectuelen, ambtenaren en bedienden). Hoewel de taalkwestie wel aandacht kreeg op het congres van de Liberale Partij van 16 tot 18 oktober 1920, was de daadkracht om deze ideeën in praktijk om te zetten ver te zoeken.

De Liberale Partij presenteerde zich steeds meer als de enige verdediger van België. Op deze affiche, uitgebracht naar aanleiding van de parlementsverkiezingen van 1929, werden de Vlaams-nationalist August Borms en de communist Joseph Jacquemotte voorgesteld als de vernietigers van België, terwijl prominenten van de socialistische en de katholieke partij rustig toekijken en hen tegemoet treden. (Liberas)

Aan de bloei van het Vlaamsgezinde liberalisme van voor de Eerste Wereldoorlog kwam binnen de Liberale Partij abrupt een einde. Meer dan ooit hielden de plaatselijke, verfranste associaties onder druk van de Franstaligen in Vlaanderen de boot af en gebruikten ze hun macht, die zij daadwerkelijk nog altijd hadden, om hun visie in het besluitvormingsproces door te drukken. Het Liberaal Vlaams Verbond Liberaal Vlaams Verbond
Liberaal Vlaams Verbond (LVV) is een autonome, sociaal-progressieve, liberale en Vlaamsgezinde vereniging die werd opgericht in 1913. Van een overkoepelend en coördinerend orgaan voor lib... Lees meer (LVV) leek niet in staat om hier weerstand te bieden. Vlaamsgezinde liberale scheurlijsten doken op in Gent (Help U Zelf, 1921) en in Brussel (Vlaamsche Liberale Demokraten, 1921), maar eveneens zonder veel succes. De Liberale Partij vervreemdde volledig van het kiespubliek in Vlaanderen en belandde in vrije val. Dit was zeker het geval na de Bormsverkiezing Bormsverkiezing
De Bormsverkiezing – de verkiezing van de onverkiesbare, in de gevangenis verblijvende ex-activist August Borms tot Kamerlid bij tussentijdse verkiezingen in 1929 – was een politiek feit ... Lees meer (1928), de tussentijdse verkiezing in Antwerpen waarbij de ter dood veroordeelde activist August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer (die in de gevangenis zat) met een grote meerderheid van de stemmen werd verkozen. Bij de verkiezingen van 1929, 1936 en 1939 belandden de liberalen in de schaduw van de Vlaams-nationalisten. De duidelijke interne verdeeldheid van de partij ten opzichte van de destijds actuele taalkwesties laat zich nog het best lezen aan de hand van verkiezingsresultaten. Winst in Franstalig België betekende verlies in Vlaanderen en ook omgekeerd, naargelang de ingenomen standpunten.

Onder druk van andere partijen werden de kopstukken van de Liberale Partij echter schoorvoetend aangezet tot toegevingen met betrekking tot flamingante eisen. Uiteindelijk kwamen de liberalen over de brug om mee te werken aan een oplossing rond de vernederlandsing van de Gentse universiteit, wat toch een van de belangrijkste taalkwesties uit de tussenoorlogse periode was (zie Hoger onderwijs Hoger onderwijs
De evolutie van het Vlaamse hoger onderwijs werd gekenmerkt door een moeizame vernederlandsingspolitiek, gaande van het vroegste verschijnen van Nederlandstalig onderwijs tot de integrale... Lees meer ). De Franstalige liberale politici waren er zich na verloop van tijd wel van bewust dat zij met hun hardnekkige verzet zo goed als alleen stonden. Eens te meer kwam een oplossing er pas na heel wat intern gekrakeel. Niet zozeer de interne drukkingsgroepen, maar wel de veranderende tijdsomstandigheden maakten de liberale voormannen inschikkelijker voor de Vlaamsgezinde eisen. Een duidelijke tegemoetkoming aan de Vlaamsgezinde liberalen was de benoeming van de flamingante liberaal Julius Hoste jr. als minister van Onderwijs (1936, 1938) en die van Arthur Vanderpoorten als minister van Openbare Werken (1938) en zelfs Binnenlandse Zaken (1940). Vanderpoorten groeide zelfs uit tot het belangrijkste liberale kopstuk in Vlaanderen en pleitte voor een Vlaamsgezind (sociaal-)liberalisme, zonder de internationale ontwikkelingen uit het oog te verliezen.

Affiche van het Willemsfonds Tienen met de aankondiging van de 11 juli-viering 1930. (Liberas)

Naoorlogse restauratie en vernieuwing (1945-1960)

De Tweede Wereldoorlog Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog werd in Vlaanderen getekend door de onvoorwaardelijke collaboratie van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). De samenwerking met de bezetter en de bestraffing erva... Lees meer en de nasleep ervan betekenden voor de Liberale Partij een zware opdoffer. Heel wat liberale kernfiguren kwamen in de handen van de bezetter (al dan niet als verzetsstrijder) en overleefden de oorlog niet, waardoor de partij in een crisis belandde. Na de oorlog probeerden de Belgische liberalen het tij te keren door hun vooroorlogse, conservatieve imago nu enigszins op te poetsen. Op aansturen van de nieuwe (Franstalige en Brusselse) partijvoorzitter Roger Motz koos de Liberale Partij voor een sociaalliberale weg – een ideologische wending die al in het interbellum weerklank had gevonden bij een jonge groep liberalen. In de praktijk bleef deze inhoudelijke vernieuwing, waarvoor de inspiratie werd gehaald bij de Brit William Beveridge, echter eerder beperkt. De liberalen zochten net zoals voor de oorlog vooral naar overeenstemming. Het belangrijkste doel was deelnemen aan het beleid en de partij was in die context steeds tot compromissen bereid, waardoor de ideologische component op de achtergrond raakte.

Daarnaast bleven de Franstaligen in het algemeen en de Brusselaars in het bijzonder de partij domineren. Hoewel Victor Sabbe Sabbe, Victor
Victor Sabbe (1906-1958) was actief binnen de liberale beweging. Hij stond in de jaren 1930 aan de basis van het liberaal-solidarisme in West-Vlaanderen en was tussen 1945-1957 voorzitter... Lees meer , de voorzitter van het Liberaal Vlaams Verbond, overeind bleef binnen de partij, hielp het hem weinig vooruit. De basis waar het Vlaamsgezinde liberale op kon terugvallen was bijzonder smal. Drukkingsgroepen zoals het Willemsfonds en het LVV waren gekortwiekt. Het aantal liberale verkozenen in Vlaanderen was gereduceerd tot een dozijn, sommigen van hen met een duidelijk Franstalige achtergrond. Bij de wetgevende verkiezingen van 1954 kon Frans Grootjans Grootjans, Frans
Frans Grootjans (1922-1999) was een Vlaamsgezind liberaal politicus en journalist, die in 1966 minister werd in de regering Vanden Boeynants-De Clercq en aan de basis lag van een formele ... Lees meer worden verkozen, met de steun van Julius Hoste Hoste, Julius (jr.)
Julius Hoste jr. (1884-1954) was een Vlaamsgezinde liberaal die actief was in de pers en de politiek. Hij behoort tot de kopstukken van de Vlaamse beweging. Lees meer (jr.) en diens medewerker Albert Maertens Maertens, Albert
Lees meer . Vanuit de krant Het Laatste Nieuws Het Laatste Nieuws
Het Laatste Nieuws was een liberaal en Vlaamsgezind dagblad, waarvan het eerste nummer op 7 juni 1888 verscheen. In 2023 bestaat de krant nog steeds als een populair dagblad voor een bree... Lees meer werkten zij in alle rust aan een hergroepering van de Vlaamsgezinde liberale krachten.

De Liberale Partij wist zich in de naoorlogse periode ook moeilijk een houding te geven in de communautaire kwesties. Zo zorgde het Waals Nationaal Congres van 20 en 21 oktober 1945 – waarin werd gepleit voor meer autonomie voor het Franstalige landsgedeelte – ervoor dat het communautaire vraagstuk vanuit een andere invalshoek op de agenda van de Liberale Partij terechtkwam. Ook de Koningskwestie onderstreepte pijnlijk het verschil tussen de landsdelen. Op het liberale partijcongres op 28 en 29 april 1951 was er dan ook aandacht voor ‘gewestelijke vraagstukken’. De aanwezigen erkenden het bestaan van twee grote volksgemeenschappen in België die elk hun eigen grieven hadden. Een duurzamere oplossing hiervoor kon zowel decentralisatie inhouden (met uitbreiding provinciale bevoegdheden), als de inrichting van een federale staat.

Een bijkomende en onaangename vaststelling was wel dat bij een eventuele opsplitsing van het land de liberalen dreigden te verstikken onder een katholieke (Vlaanderen) of een socialistische (Wallonië) vloedgolf. Ideologisch denken bleef belangrijk, wat bleek uit de energie die er ging naar de zogenaamde ‘tweede schoolstrijd’ van de jaren 1950. Na het ondertekenen van het Schoolpact (1958) werd de focus weer op de communautaire punten gelegd. De christendemocratische-liberale regering Eyskens Eyskens, Gaston
Gaston Eyskens (1905-1988) was een Vlaamsgezinde katholieke econoom en politicus, die onder andere eerste minister was ten tijde van de Koningskwestie en aan de basis lag van de eerste st... Lees meer -Lilar stelde na een hevige discussie in 1960 de voorziene bevolkingstelling uit (uit schrik van de Vlaamse beweging voor de resultaten van de taalcomponent, die een uitbreiding van de Franstalige olievlek rond Brussel zou teweegbrengen). Diezelfde regering lag aan de basis van de zogenaamde Eenheidswet, die België uit de economische malaise moest loodsen. De door de regering voorgestelde maatregelen lokten protest uit, vooral in Wallonië. Dit in wezen sociaaleconomische conflict verscherpte eens te meer de kloof tussen beide landsdelen.

Affiche van de Liberale Partij voor de parlementsverkiezingen van 1954. (Liberas)

Van unitarisme naar Vlaamse PVV (1961-1972)

In de jaren 1960 zouden de traditionele verhoudingen binnen de liberale partij veranderen en kwam de aloude dominantie van Franstalige Brusselaars steeds meer onder vuur te liggen. Tegelijk onttrokken de liberale politici in Vlaanderen zich steeds meer aan het lokale, Franstalige overwicht. Na een moeilijke naoorlogse periode zetten de Vlaamsgezinde liberalen in deze context belangrijke stappen vooruit. De vervanging van de als francofoon beschouwde Laurent Merchiers door de jonge advocaat Willy de Clercq De Clercq, Willy
Willy de Clercq (1927-2011) was een Vlaamse liberale politicus. Hij was een van de stichters en de eerste voorzitter van de Vlaamse Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV). Lees meer bij de herschikking van de regering-Eyskens-Lilar (1960) was in dat verband meer dan symbolisch. Samen met Herman Vanderpoorten Vanderpoorten, Herman
Herman Vanderpoorten (1922-1984) was een liberale, Vlaamsgezinde politicus. Hij was nauw betrokken bij de pogingen tot staatshervorming in periode van 1960 tot 1970 en was een van de arch... Lees meer en Frans Grootjans ging De Clercq op zoek naar een stabiele verankering binnen de ondertussen opnieuw in 1961 opgerichte Partij voor Vrijheid en Vooruitgang - Parti de la Liberté et du Progrès (PVV-PLP). Hoewel voorzitter Omer Vanaudenhove allesbehalve gewonnen was voor het communautaire thema en hardnekkig het unitarisme verdedigde, haalde de realiteit hem in. Op het zogenaamde Taalcongres van de PVV-PLP op 17 en 18 februari 1962 kwam het tot hevige discussies tussen Vlamingen, Walen en Brusselaars. Het leidde bijna tot een breuk binnen de partij. Het ontwerp-Gilson (dat de taalgrens wilde vastleggen) werd op deze bijeenkomst verworpen, ook al hadden de Vlaamse liberalen dit vanuit de oppositie mee goedgekeurd. Het voorval bracht de interne spanningen rond het communautaire thema binnen de PVV-PLP duidelijk aan de oppervlakte. Vanaudenhove hield evenwel vast aan zijn standpunten en probeerde de communautaire kwesties binnen de partij te neutraliseren met het zogenaamde Nationaal Pact (12 juni 1963).

Optocht in Gent naar aanleiding van 50 jaar Liberaal Vlaams Verbond, 1963. (Liberas)

In 1967 organiseerde PVV-PLP een congres rond het thema ‘Het Nieuwe België’ met een pleidooi voor een unitaire staat met sterke uitvoerende macht. In 1968 voerde de liberale partij nog een verkiezingscampagne met de leuze ‘Stem Belgisch, stem PVV’. De campagne van de Vlaams-Nationale Volksunie Volksunie
Tussen 1954 en 2001 bepaalde de Volksunie (VU) als Vlaams-nationalistische partij mee de politieke evolutie in België, van unitaire staat tot federaal koninkrijk. Ze groeide uit tot de tw... Lees meer met als slogan ‘PVV. Pest Voor Vlaanderen’ was veelzeggend en leidde mee tot het verlies.

De Vlaamsgezinde liberalen wonnen intussen toch aan invloed. Meer dan eens leidde deze toenemende machtspositie tot hevige interne discussies. Ondanks dit gegeven behaalde de vernieuwde en verruimde PVV/PLP een spectaculaire verkiezingsoverwinning in 1965. De partij organiseerde daarop een congres over de taalproblematiek met het zogenaamde ‘Taalvergelijk van Luik’ (22-23 januari 1966) als resultaat. Het compromis bevatte tegemoetkomingen aan eisen van zowel Franstaligen als Nederlandstaligen. Ondanks duidelijk voorbehoud keurden de Vlaamse liberalen de tekst mee goed, vooral omwille van strategische overwegingen. In de nieuwe regering kreeg het trio De Clercq-Vanderpoorten-Grootjans samen met August de Winter De Winter, August
August de Winter (1925-2005) was een Vlaamsgezinde, liberale politicus. Hij engageerde zich onder meer in het Liberaal Vlaams Verbond en de Blauwe Leeuwen. Hij was betrokken bij de splits... Lees meer een functie als minister. Tijdens de regeringsonderhandelingen werd de behandeling van de communautaire thema’s evenwel afgeleid naar de zogenaamde Commissie voor de verbetering van de betrekkingen tussen de Belgische taalgemeenschappen.

Het starre unitarisme van Vanaudenhove (met een verkiezingsnederlaag tot gevolg), de interne discussies bij de Brusselse liberalen (onder druk van de Franstalige partij Front des Francophones), de mobilisatie van de Vlaamse beweging en het toegenomen zelfbewustzijn van de Vlaamsgezinde liberalen zetten versneld een splitsing van de partij in gang. In 1970 stelde de katholiek-socialistische regering-Eyskens een grondwetsherziening en regeling tussen de taalgemeenschappen voor. Het PVV-PLP-congres van 20-21 maart 1970 moest zich uitspreken over mogelijke steun aan dit voorstel. Over de culturele autonomie en de opdeling in drie economische gewesten bestond weinig onenigheid. Het statuut van Brussel zorgde wel voor verdeeldheid. Alle Nederlandstaligen (ook de minder overtuigden) besloten het regeringsvoorstel te steunen. De Franstalige liberalen stemden tegen. De verdeeldheid kon zich niet duidelijker manifesteren en een structurele aanpassing drong zich op.

Van PVV naar VLD (1972-1992)

De duidelijke interne tegenstellingen over communautaire standpunten leidden uiteindelijk tot een definitieve hervorming van de PVV-PLP. De Vlaamse liberale kopstukken kozen voor de vlucht vooruit. Het Liberaal Vlaams Verbond stelde op haar congres van 1 en 2 mei 1971 een Vlaams Liberaal Manifest op, waarin een liberale en vooruitstrevende mens- en maatschappijvisie met sociaalliberale inslag werd voorgesteld. Het was de voorbode van de oprichting van de Vlaamse Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV), die kort daarna plaatsvond. Het eerste congres van de PVV werd georganiseerd van 5 tot 7 mei 1972.

De daaropvolgende jaren zorgde partijvoorzitter Frans Grootjans Grootjans, Frans
Frans Grootjans (1922-1999) was een Vlaamsgezind liberaal politicus en journalist, die in 1966 minister werd in de regering Vanden Boeynants-De Clercq en aan de basis lag van een formele ... Lees meer voor een verdere intellectuele uitbouw van de partij met een brede waaier aan maatschappelijke thema’s. Aan de vooravond van de jaren 1980 werd op het PVV-congres in Kortrijk (26-28 oktober 1979) het Handvest voor een modern liberalisme besproken. Naast een aangescherpt ideologisch profiel werd de partijtop vernieuwd en trad een nieuwe generatie aan onder leiding van Guy Verhofstadt.

De Vlaamse PVV voelde de communautaire bezorgdheid beter aan dan de Franstalige liberalen. De liberale tenoren stelden bij herhaling dat het federalisme voor hen een logische keuze was die voortvloeide uit een liberaal-democratische visie. Voor de Vlaamse liberalen stond niet zozeer de Vlaamse autonomie op het voorplan, dan wel de zorg om in die nieuwe Vlaamse structuren alle filosofische strekkingen een eigen plaats te geven. Dit werd eens te meer duidelijk bij de onderhandelingen over het Cultuurpact, waar de liberale maar niet-partijpolitieke hoogleraar geschiedenis Adriaan Verhulst Verhulst, Adriaan
Adriaan Verhulst (1929-2002) was een Vlaamsgezinde liberaal die actief was in academische, culturele en politieke kringen. Hij was een mediëvist die beschikte over maatschappelijk engagem... Lees meer uitgesproken standpunten innam. Het was ook hij die vanuit het Willemsfonds Willemsfonds
Het Willemsfonds (1851-heden) is een liberaal-vrijzinnige culturele vereniging en drukkingsgroep die het gebruik van het Nederlands promoot en ondersteunt. Lees meer scherpe kritiek leverde op de communautaire politiek van de regering- Tindemans Tindemans, Leo
De Vlaamse christendemocraat Leo Tindemans (1922-2014) leidde vier Belgische regeringen. Hij werd nadien CVP-voorzitter en later ook minister van Buitenlandse Zaken. Als minister van Geme... Lees meer II, die gekristalliseerd was in het Egmontpact Gemeenschapspact
Het Egmontpact of Egmontakkoord maakt samen met de Stuyvenbergakkoorden deel uit van het zogenaamde Gemeenschapspact, dat de definitieve pacificatie van de communautaire problemen tot doe... Lees meer .

De communautaire kwesties van de jaren 1970 kregen echter niet al te veel aandacht van de PVV. In de jaren 1980 verdween die interesse helemaal en zetten de Vlaamse liberalen volop in op een economische relance. De PVV legde de nadruk op een harmonisch samenleven van het federale niveau en de deelstaten. In de Vlaamse Raad (vanaf 1980 de opvolger van de Cultuurraad) drukten de liberale ministers hun stempel op het beleid. Karel Poma en Patrick Dewael zetten als ministers van Cultuur veel in beweging. Zij gaven de aanzet voor belangrijke wijzigingen in het medialandschap en hadden aandacht voor de ruimere context voor het beleidsgebied cultuur (met de campagne Vlaanderen Leeft). In de Vlaamse assemblee drukten de liberalen hun stempel dankzij voorzitters als Jean Pede en Frans Grootjans. Fractieleider André Denys groeide met de tijd in zijn rol. Hij doorbrak met zijn tussenkomsten het oude beeld van de Vlaams-vijandige liberale partij, al kwamen er af en toe nog wel pijnpunten naar boven (zoals het verzet tegen de erkenning van de IJzertoren als Vlaams Memoriaal).

De beginjaren van VLD (1992-1999)

Op het federale niveau verliep het voor de PVV intussen minder vlot. Guy Verhofstadt Verhofstadt, Guy
Guy Verhofstadt (1953) is een liberaal politicus die actief was en is op het nationale en internationale niveau. Onder zijn voorzitterschap vond er een verruiming plaats van de liberale p... Lees meer kreeg in de regering- Martens Martens, Wilfried
Lees meer VI de functies van vicepremier en minister van Begroting. Na de val van deze regering over de taalkwestie in Voeren boekten de liberalen winst. Tijdens de daaropvolgende regeringsonderhandelingen werden Verhofstadt en de PVV echter buitenspel gezet. Verhofstadts persoonlijke ervaring met het politieke systeem, gecombineerd met een periode op de oppositiebanken en de doorbraak van het extreemrechtse Vlaams Blok Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer (1991), inspireerde hem tot een drastische hervorming van de PVV. Met als basis zijn Burgermanifest ging hij op zoek naar gelijkgezinden. Er was even sprake van een fusie met de Volksunie, maar zover kwam het uiteindelijk niet.

Aandacht van de pers voor Guy Verhofstadt, Jaak Gabriëls, Patrick Dewael en André Geens op het stichtingscongres van de Vlaamse Liberalen en Democraten (VLD), 15 november 1992. (Liberas)

In het zogenaamde ‘tweede Burgermanifest’, het boek De weg naar politieke vernieuwing (1992) bepleitte Verhofstadt een radicaler federalisme dan de liberale partij ooit tevoren had laten zien. Op het congres van 12 tot 15 november 1992 lanceerde de liberale voorzitter de nieuwe partij VLD, Vlaamse Liberalen en Democraten. Het was de eerste partij in het Belgische politieke landschap die bij een naamsverandering het woord ‘Vlaamse’ opnam. Veel aandacht ging op het congres ook naar politici van andere partijen (in het bijzonder de Volksunie) die zich aansloten bij VLD. De staatshervorming stond tijdens het oprichtingscongres op de agenda maar overheerste niet. De strijd voor de Vlaamse zaak was bij Verhofstadt toch vooral een tactische en een politiek geïnspireerde keuze. De VLD gaf in elk geval geen steun aan de Sint-Michielsakkoorden die waren gesloten onder de regering- Dehaene Dehaene, Jean-Luc
Lees meer I.

In de regering-Dehaene II (1995) belandde de VLD opnieuw in de oppositie. Halfweg de jaren 1990 verving Herman de Croo Verhofstadt als partijvoorzitter. De Croo had zich altijd een koele minnaar getoond van de instroom van Vlaams-nationalisten. De focus van de liberale partij werd weer gelegd op klassieke liberale thema’s zoals onderwijs en ethische kwesties. In 1997 keerde Verhofstadt terug als voorzitter. Hij zette het communautaire thema opnieuw op de liberale agenda met onder andere de publicatie van De Belgische ziekte. In dit boek bouwde hij verder op zijn Burgermanifest en wees hij op diverse wantoestanden binnen het Belgische politieke bestel die pijnlijk duidelijk aan het licht waren gekomen door voornamelijk de Dutroux-crisis.

Paarse en andere regeringen (1999-…)

Bij de federale verkiezingen van 1999 behaalde de VLD meer stemmen dan de christendemocratische CVP. Door een afspraak met de Franstalige liberale partijvoorzitter Louis Michel (met de staatshervorming als onderdeel) kwam Verhofstadt aan zet. Hij werd premier van een paars-groene regering die een nieuwe (vijfde) staatshervorming realiseerde, de zogenaamde Lambermont-akkoorden (2001). Een indirect gevolg hiervan was nieuwe onrust binnen de rangen van de Volksunie. Voor de tweede keer sloot een groep van voormalige Vlaams-nationalistische politici aan bij de Vlaamse liberalen – wat invloed had op het partijprogramma. In de Novemberverklaring van 2002 verwerkte de VLD nieuwe thema’s zoals globalisering, vergrijzing en multiculturele samenleving, maar dook ook de term ‘confederaal model’ op.

Op een congres in april 2004 beklemtoonde de VLD te ijveren voor een splitsing van het arrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde, een thema dat de Belgische politieke agenda domineerde in het eerste decennium van de 21ste eeuw. Verhofstadt worstelde er als premier even mee, maar slaagde er handig in om dit onderwerp even weg te duwen van de politieke agenda. Het politieke landschap bleef intussen volop in beweging. Op de linkerflank van de liberale partij kwam er versterking na de volledige implosie van de Volksunie. De rechterflank verzwakte na interne discussies over het migrantenstemrecht. Vooral de lijst van de uit de partij gezette Jean-Marie Dedecker Dedecker, Jean-Marie
Lees meer deed de ‘traditionele’ liberale partij pijn als het ging om communautaire standpunten. Het was echter een groeiende Nieuw-Vlaamse Alliantie Nieuw-Vlaamse Alliantie
De N-VA is op electoraal vlak de meest succesvolle Vlaams-nationalistische partij ooit en slaagde er ook in om de grootste Belgische partij te worden. Ze zit bijna 20 jaar in de Vlaamse R... Lees meer (N-VA) die het politieke veld ging beheersen en bovendien de communautaire vraagstukken opnieuw op tafel legde.

Verkiezingsaffiche van Open VLD voor de parlementsverkiezingen van 2007. (Liberas)

Na het verdwijnen van Verhofstadt (2008) kwam de splitsing van Brussel-Halle-Vilvoorde helemaal bovenaan op de politieke agenda. Bij de intussen tot Open Vld herdoopte partij verdween de aandacht voor communautaire vraagstukken bijna volledig. In het verkiezingsprogramma van 2010 gaf de liberale partij het confederale model nog niet helemaal op. Het werd evenwel gezien als een eindstation en de partij wees elke vorm van separatisme af. De Open Vld concentreerde zich steeds meer op liberale thema’s zoals fiscaliteit, en ethische thema’s. Meer recent dringt de vaststelling zich op dat de Vlaamse liberalen de banden aanhaalden met de Franstalige zusterpartij, die traditioneel een meer unitaire koers volgt. Het is niet denkbeeldig dat deze visie op termijn de communautaire inzichten van de Vlaamse liberalen verder beïnvloedt.