van Oranje, Willem

Willem Prins van Oranje (1544), graaf van Nassau-Dillenburg, was de zoon van Willem de Rijke en van Juliana van Stolberg. Hij was onder meer stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht (1559) en van Friesland (1580), en leidde de Nederlandse opstand tegen Spanje Spanje
De 19de-eeuwse Vlaamse beweging cultiveerde een overwegend negatief beeld van Spanje als vreemde overheerser tijdens de 16de eeuw. In de loop van de 20ste eeuw ontstond daarnaast een acti... Lees meer .

In de eeuwen na zijn dood hebben uiteenlopende politieke en ideologische strekkingen hun eigen standpunten op de persoon en de ambities van Oranje geprojecteerd. In de Republiek werd zijn nagedachtenis de speelbal van staatsgezinden, orangisten Orangisme
Het orangisme is de verzamelterm voor het verzet tegen de Belgische afsplitsing van het Koninkrijk der Nederland onder leiding van Willem I van Oranje. Lees meer en patriotten. Iedere groep vertekende het historische beeld van Oranje op de manier die haar het beste uitkwam.

Vanaf de 19de eeuw werden heldendom en personencultus belangrijke ingrediënten van de romantisch nationalistische identiteitsconstructie. Waar in Nederland Nederland
Nederland is met Vlaanderen verbonden door de economische infrastructuur, de taal en de geschiedenis. Vanaf eind 18de eeuw kreeg die verbondenheid in taal en cultuur op uiteenlopende mani... Lees meer vooral de ‘gouden’ 17de eeuw werd verheerlijkt (behalve in katholieke kringen), viel in het jonge België België
Geen Vlaamse beweging zonder België. Het is ook onmogelijk om België te begrijpen zonder de geschiedenis van de Vlaamse beweging erbij te betrekken. Tussen het ontstaan van een culturele ... Lees meer de nadruk op de middeleeuwen. Oranje leefde in geen van deze tijdperken, maar bleek niettemin in beide landen in aanmerking te komen voor verering als nationale held.

De Nederlandse Oranjecultus

In Nederland stelde een calvinistische geschiedschrijving Oranje voor als de grondlegger van de protestantse natie die Nederland in de ogen van deze historici was geworden. De door Oranje geleide opstand heette in de eerste plaats een geloofsopstand te zijn geweest, en pas in de tweede plaats een vrijheidsstrijd. Nederlandse katholieken cultiveerden dan weer de spiegelbeeldige voorstelling van Oranje als antagonist in hun historische emancipatiestrijd. Beide visies kwamen bij momenten met elkaar in botsing, niet alleen rond de figuur van Oranje, maar ook rond verschillende episodes van de Opstand. Toen protestanten op 1 april 1872 de inname van Den Briel door de watergeuzen vierden, werd vanuit katholieke hoek een herdenking van de Martelaren van Gorcum georganiseerd. Ook de Oranjeherdenking van 1884 zorgde voor levensbeschouwelijke polarisatie.

Verder sprak de figuur van Oranje ook bij Nederlandse liberalen tot de verbeelding. Eind 19de eeuw mochten laatstgenoemden zich graag opwerpen als Oranjes erfgenamen, met als argument dat de verdraagzaamheid en de vrijheidsidee teruggingen op de Republiek der Verenigde Provinciën.

Een vierde groep probeerde de tegenstrijdige visies juist te overstijgen en presenteerde Willem van Oranje als een symbool van nationale eenheid, van de door alle ideologische strekkingen  gedeelde Nederlandse identiteit. Een prominente rol was daarbij weggelegd voor historici zoals Robert Fruin en Petrus Johannes Blok Blok, Petrus Johannes
De Nederlandse hoogleraar geschiedenis Petrus Johannes Blok (1855-1929) was met zijn meerdelige Geschiedenis van het Nederlandse Volk als nationaal geschiedschrijver een tegenhanger van d... Lees meer , die hun pen in dienst stelden van het prestigeherstel van de Oranjemonarchie.

De verzoeningspogingen van deze nationale geschiedschrijving sorteerden aanvankelijk weinig effect. Pas na het einde van de katholiek-protestantse schoolstrijd in 1917 maakte het nationale symbool Oranje opgang bij een breed publiek, de socialisten uitgezonderd. De Oranjeherdenking in 1933, ter gelegenheid van de vierhonderdste geboortedag van Oranje, markeerde het hoogtepunt van de mythe die rond de ‘vader des vaderlands’ was ontstaan.

De Vlaamse beweging en Oranje

Van ‘Klauwaart en Geus’ tot politiek Groot-Nederland

Ook in het België van de late 19de eeuw was het beeld van Oranje en de Opstand allesbehalve homogeen en onbetwist. Rond die tijd begonnen de Vlaamsgezinde liberalen zich te identificeren met de geuzen Geuzen
De Geuzen waren opstandige edelen in de 16de-eeuwse Nederlanden, die rebelleerden tegen de Spaanse overheersing. Eind 19de eeuw groeide de term ‘geus’ in Vlaanderen uit tot een populair h... Lees meer , die zij als een symbool beschouwden voor hun eigen strijd voor vrijheid van godsdienst en geweten. Deze identificatie was tevens bedoeld als een provocatie ten aanzien van de katholieke partij Katholieke partij
De katholieke partij, later CVP (vanaf 1945) en CD&V (vanaf 2001) speelde een cruciale rol in de geschiedenis van de Vlaamse beweging. De partij had een belangrijk aandeel in onder m... Lees meer en de Kerk Kerk
De verhouding tussen Kerk en Vlaamse beweging vertoont historisch een tweevoudig beeld. Enerzijds waren de godsdienstige en de Vlaamsgezinde overtuiging innig verstrengeld en vormde de cl... Lees meer , bij wie een ketters en gewelddadig beeld van de geuzen overheerste. De herdenking van de Pacificatie van Gent in 1876, met een uitgesproken liberale visie op de geuzen, zette dan ook kwaad bloed. In hun reactie zetten Vlaamse katholieken Oranje neer als een egoïstische en machtsbeluste volksverrader.

Tijdens het interbellum ontstond een symbiose tussen het ontluikende Vlaams-nationalisme en een politiek Groot-Neerlandisme Groot-Nederland
Groot-Nederland is een politiek en cultureel begrip dat respectievelijk staat voor een staatkundige vereniging van België of Vlaanderen met Nederland en de culturele en taalkundige samen... Lees meer , dat ook in Nederland door een beperkte groep intellectuelen en studenten werd aangehangen. Willem van Oranje kon in dit verband uitgroeien tot een radicaal nationalistisch symbool. Dat bleek onder meer bij de Oranjeherdenking in 1933 Willem van Oranjeherdenking
In 1933 organiseerde het Dietsch Studentenverbond (DSV) opvallende evenementen ter herdenking van het vierde eeuwfeest van Willem van Oranje's geboorte op 17 april. Het DSV speelde een s... Lees meer , ter gelegenheid van zijn vierhonderdste geboortedag van de Prins. Uit ongenoegen over de officiële viering in Nederland, die een uitgesproken patriottisch, klein-Nederlands karakter droeg, organiseerden verenigingen als het Dietsch Studentenverbond Dietsch Studentenverbond
Het Dietsch Studenten Verbond was een van oorsprong Nederlandse nationalistische studentenvereniging, die in de periode 1922-1941 actief was in Nederland en Vlaanderen. Op haar hoogtepunt... Lees meer met medewerking van een aantal prominente Vlaams-nationalisten een alternatieve herdenking, waarbij Oranje naar voren kwam als een prototypische Groot-Nederlander en hun lichtende voorbeeld.

De Vlaamse bijdragen aan de herdenking van 1933 waren tot op zekere hoogte symptomatisch voor de antidemocratisch en autoritair getinte Oranje-cultus die in het geradicaliseerde Vlaams-nationalisme op gang was gekomen. Zowel het (tot 1934 Vlaams-nationalistisch georiënteerde) Verdinaso Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer als het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) verheerlijkten de Prins als de gedroomde sterke leider, die had getoond hoe Vlamingen en Nederlanders naar politieke eenheid hoorden te streven. Een van de eerste werkjes waarin deze visie werd verkondigd was het, waarschijnlijk in 1934 verschenen, anonieme Willem van Oranje, uitgegeven in de Kleine Nationaal-Socialistische Bibliotheek. Vele soortgelijke publicaties zouden volgen. Zo startte het VNV in de late jaren 1930 met de uitgave van een reeks Dietsche Groten, die opende met een bijdrage over de Prins. Hij werd erin omschreven als ‘de grote aanvoerder bij uitstek, de alles opofferende, alles-bezielende held, de gemeenschappelijke trots van Noord en Zuid’. Het vervolg typeerde de radicaal-rechtse Rechts-radicalisme
De rechts-radicale traditie begon toen het Vlaams-nationalisme in het interbellum koos voor Nieuwe Orde en collaboratie. Na de oorlog evolueerde radicaal-rechts in Vlaanderen van nostalgi... Lees meer , fascistisch geïnspireerde logica waarin Oranje werd ingepast: ‘het moeizame, soms bloedige werk der volksgeboorte, is immer de zending van één man, één vader, één grote volksgekluisterde Leider’.

Na de Tweede Wereldoorlog

Na de Tweede Wereldoorlog kwamen een militant soort nationalisme en de nationale heldencultus in een kwaad daglicht te staan. Het oude romantische beeld van de ‘vader des vaderlands’ raakte daardoor in onbruik. Het betekende echter niet dat Willem van Oranje uit de publieke ruimte verdween en dat zijn nagedachtenis niet langer als smeersel van natievorming Natievorming
Dit artikel over natievorming focust op de verbeelding en vorming van België en Vlaanderen als nationale gemeenschappen. Daarbij wordt gekeken naar de politiek van natievorming vanwege de... Lees meer diende. In Nederland vormde ‘de Zwijger’ het voorwerp van een stille, maar continue onderstroom in het bredere culturele en maatschappelijke leven, die zich manifesteerde in postzegels, bankbiljetten, straatnamen, schooluitstapjes naar het Prinsenhof en, recenter, een verkiezing tot Grootste Nederlander Aller Tijden in 2004. Willem van Oranje dient daarmee, zeker in de Nederlandse context, als een duidelijk voorbeeld van hoe romantisch nationalisme haast geruisloos overgaat in wat Michael Billig banaal nationalisme Banaal nationalisme
'Banaal nationalisme’ is een begrip van de Britse onderzoeker Michael Billig, dat verwijst naar de reproductie en de ideologische legitimering van de natiestaat in het dagelijkse leven.... Lees meer heeft genoemd.

Ook in de naoorlogse Vlaamse beweging werd de oude, militant nationalistische Oranjecultus – samen met politiek Groot-Nederland – naar de marge verwezen. Alleen in de kringen van de Dietse jeugdbeweging beet een schare stugge bewonderaars zich vast in adoratie voor de Prins. Die stond voor hen voor hetzelfde teloorgegane aristocratische leiderschap dat hen deed terugverlangen naar iemand als Joris van Severen Van Severen, Joris
Joris van Severen (1894-1940) is vooral bekend als de oprichter en leider van het fascistisch geïnspireerde Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen). Medio jaren 1930 verru... Lees meer . Zo richtte Staf Vermeire Vermeire, Staf
Staf Vermeire (1926-1987) was een Diets jeugdleider, uitgever en tijdschriftenredacteur. Hij is vooral bekend als de verbondsleider van het ADJV, maar onder andere ook als zaakvoerder van... Lees meer in 1946 de Oranje-Uitgaven Oranje-Uitgaven
De Oranje-uitgaven waren een reeks van publicaties van Vlaams-nationalistische en politiek-Heel-Nederlandse of Dietse inspiratie. Lees meer op en was hij verbondsleider van het in 1949 gestichte Algemeen Diets Jeugdverbond Algemeen Diets Jeugdverbond
Het Algemeen Diets Jeugdverbond (ADJV) was een Vlaams-nationalistische, Heel-Nederlandse jeugdvereniging die tussen 1949 en 1957 onder leiding van Staf Vermeire verschillende vendels en s... Lees meer , dat zijn leden herhaaldelijk Oranje als rolmodel voorspiegelde. Ook in het radicaal-rechtse blad Dietsland Europa Dietsland Europa
Het tijdschrift Dietsland Europa was het blad van de Jong Nederlandse Gemeenschap en later van Were Di. Het verdedigde radicaal Vlaamse, Groot-Nederlandse en extreemrechtse standpunten en... Lees meer van de latere Vlaams Blok Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer -oprichter Karel Dillen Dillen, Karel
Karel Dillen (1925-2007) was, na een aanloop als radicaal Vlaams-nationalistisch spreker en publicist, de oprichter en eerste volksvertegenwoordiger van het Vlaams Blok. Hij zetelde in de... Lees meer werd wel eens een themanummer aan hem gewijd.

Maar ook op een latenter, cultureel nationalistisch niveau bleef en blijft het symbool Oranje in Vlaanderen een rol van betekenis spelen. Daarvan getuigt de in 1955 opgerichte Orde van den Prince Orde van den Prince
De Orde van den Prince, opgericht in 1955-1956, is een Vlaams-Nederlands genootschap dat zich op diverse wijzen en via uiteenlopende bedrijvigheden inzet voor de Nederlandse taal en cultu... Lees meer , die tot vandaag het beeld huldigt van Oranje als een verdraagzaam leider (tolerantia) en verbindende figuur (amicitia), en daaruit inspiratie put om leden uit Nederland en Vlaanderen samen te brengen en initiatieven te ondernemen op het gebied van onder meer laaggeletterdheid, Nederlands voor nieuwkomers en neerlandistiek in de wereld. Andere indicaties dat de 19de-eeuwse beeldvorming van Oranje bleef doorwerken in de Vlaamse culturele ruimte, vinden we onder meer terug in de televisieserie Willem van Oranje (1984), een Nederlands-Belgische coproductie, en in het twee jaar eerder opgerichte satirische weekblad De Zwijger De Zwijger
Lees meer . Drijvende kracht Johan Anthierens spiegelde zich aan Oranje in zijn streven om een vrijgevochten en eigenzinnige stem te zijn in het maatschappelijke debat.