Vlaams Nationale Zangfeesten

Het Vlaams Nationaal Zangfeest is een Vlaams-nationalistische bijeenkomst die sinds 1933 jaarlijks wordt georganiseerd door het Vlaams Nationaal Zangverbond, later Algemeen Nederlands Zangverbond. De belangrijkste elementen van het Zangfeest zijn de samenzang van volks-, heimat- en strijdliederen, vaak ondersteund door een orkest, optredens van artiesten, vendelzwaaiersgroepen, dansverenigingen en muziekkapellen, en een Vlaams-nationalistische toespraak door de voorzitter van het organiserende comité. Het Vlaams Nationaal Zangfeest is na de IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer een van de belangrijkste evenementen op de kalender van de Vlaamse beweging. De geschiedenis van het Zangfeest wordt zowel voor als achter de schermen gekenmerkt door drie terugkerende spanningsvelden: een strategie van Vlaamse eenheid die verstoord wordt door strijd tussen gematigden en radicalen, het tweeledige opzet als Vlaamse strijdmeeting en cultureel evenement en de breuklijn continuïteit-vernieuwing.

Chronologisch overzicht

Het eerste Zangfeest vond plaats op 9 juli 1933 in de Antwerpse Handelsbeurs. Na drie edities in het Antwerpse Sportpaleis (1934-1935) en de Stadswaag (1936) kwamen er edities op marktpleinen in Brussel, Gent, en Brugge. In 1940 was er geen Zangfeest, maar onder de Duitse bezetting werden wel Zangfeesten georganiseerd op de Grote Markt van Brussel (1941-1942) en in de Antwerpse Opera (1943). Tegen de zomer van 1944 werd de Duitse nederlaag stilaan onafwendbaar. De weerstand onder de bevolking tegen collaborerende Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer organisaties liet niet toe het Zangfeest te organiseren. Van 1945 tot 1947 was er door die weerstand en door de gerechtelijke vervolging van collaborateurs, inclusief verschillende leden van het organiserende Vlaamsch Nationaal Zangverbond Vlaamsch Nationaal Zangverbond
Lees meer , weinig ruimte voor de organisatie van Vlaams-nationalistische evenementen. Vanaf 1948 werden opnieuw Zangfeesten georganiseerd. De eerste naoorlogse Zangfeesten vonden plaats in het door katholieken geleide Kortrijk en Turnhout; in de grotere steden krijgt de organisatie van linksere overheden geen toestemming. Na edities in Antwerpen (1950, Gent (1951) en Brussel (1952) keerde het Zangfeest vanaf 1953 terug naar het Antwerpse Sportpaleis, om in de jaren 1990 voor enkele jaren naar de Gentse Flanders Expo (1996-1998) te verkassen, en sinds 2009 in de Antwerpse Lotto Arena, het kleinere broertje van het Sportpaleis, plaats te vinden.

Historische context

In grote delen van Europa groeiden nationale zangfeesten in de tweede helft van de 19de eeuw en de vroege 20ste eeuw uit nationale muziek Muziek
Lees meer bewegingen, en dan vooral uit koor- en zangverenigingen. Deze zangfeesten ontwikkelen zich het meest prominent in Duitsland Duitsland & Vlaanderen
Van de eerste helft van de 19de eeuw tot 1945 stond het Duitse beeld van Vlaanderen in het teken van etnisch-culturele verbondenheid. Die romantische perceptie leefde vooral bij een beper... Lees meer , Oostenrijk en Zwitserland en, via Duitse invloed, ook in de Baltische regio, met het Estse nationale zangfeest als het bekendste voorbeeld.

Deze zangfeesten combineerden een aantal elementen met een bijzonder potentieel voor nationalistische bewegingen. Ten eerste taal Taal
De ontwikkeling van het Nederlands vormde tot diep in de 20ste eeuw een fundamenteel aandachtspunt in de Vlaamse beweging. De wijze waarop het geschreven en gesproken Nederlands gehanteer... Lees meer : het zingen van liederen in de nationale taal benadrukte taal als kernelement van de nationale identiteit. Ten tweede geschiedenis: het zingen van – al dan niet daadwerkelijk historische – liederen, vaak over het nationale verleden, zette de continuïteit met het verleden van het volk in de verf, en droeg bij aan de constructie van een nationaal verleden. De continuïteit van de zangfeesten suggereerde bovendien de continuïteit van de nationalistische beweging zelf en maakte deze aanschouwelijk. Ten derde het zangfeest als massa-evenement: in haar samenkomen en met name in de samenzang belichaamde de nationalistische beweging zichzelf, maar ook ‘het volk’ dat ze pretendeerde te representeren. De deelnemers konden zich door massale samenzang identificeren als deel van die beweging en van dat volk, en tegelijk die beweging en haar claim om ‘het volk’ te vertegenwoordigen ook aan de buitenwereld tonen: hoe hoger het aantal deelnemers, hoe sterker de nationalistische politieke boodschap.

Het Vlaams Nationaal Zangfeest van 25 juli 1937 op de Grote Markt van Brussel. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhph19538)

Oprichting

Het Vlaams Nationaal Zangfeest vond zijn oorsprong in een bredere Vlaamsgezinde muziekbeweging. Vooral de door koorverenigingen georganiseerde liederavonden waren een concrete voedingsbodem voor het Zangfeest. Met name het Borgerhoutse Kunst en Vermaak, van secretaris Willem de Meyer De Meyer, Willem
Willem de Meyer (1899-1983) was een promotor van het Vlaamse volkslied, die een belangrijke rol speelde binnen het Vlaams-Nationaal Zangverbond. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij bet... Lees meer , die bekendstond om zijn volkszangavonden, speelde hierin een centrale rol. Onder impuls van De Meyer en nationalistische politieke leiders uit het milieu van de Antwerpse Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer werd op 9 juli 1933 een eerste Vlaams Nationaal Zangfeest georganiseerd. De Schelde De Schelde (1919-1936)
Lees meer (krant van de Frontpartij) en de Vlaams-nationalistische radio Radio
Lees meer -omroep Vlaamsch Nationale Radiovereeniging Vlaamsch Nationale Radiovereeniging
De Vlaams-Nationale Radiovereniging (Vlanara) (1930-1940) verzorgde zendtijd voor de Vlaams-nationale opinie bij het Belgisch Nationaal Instituut voor Radio-omroep (NIR). Er verscheen ook... Lees meer (VLANARA) riepen op tot deelname, waarbij onder andere op nationalistische jeugdbewegingen zoals de Blauwvoetbonden werd gemikt. Gastspreker op het eerste Zangfeest was Herman Vos Vos, Herman
Herman Vos (1889-1952) engageerde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in het activisme. Vanaf 1925 was hij parlementslid voor de Frontpartij. Toen het Vlaams-nationalisme zich in de jaren... Lees meer , toenmalig hoofdredacteur van De Schelde en secretaris van de Antwerpse Frontpartij. Het programma bestond voornamelijk uit strijdliederen – vooral van Peter Benoit Benoit, Peter
Peter Benoit (1834-1901) was een Vlaamsgezinde componist en muziekpedagoog. Lees meer en Zangfeestdirigent Jef van Hoof Van Hoof, Jef
Lees meer – en enkele volksliederen. De aanwezigen zongen naast Het Lied der Vlamingen en De Vlaamse Leeuw De Vlaamse Leeuw
De Vlaamse Leeuw (1847) is een nationaal Vlaams lied op tekst van Hippoliet van Peene en muziek van Karel Miry. Op 11 juli 1985 werden tekst en muzikale notatie officieel vastgelegd als V... Lees meer ook het Wilhelmus en het Transvaalsch volkslied, waarmee de verbondenheid tussen Vlaanderen, Nederland Nederland
Nederland is met Vlaanderen verbonden door de economische infrastructuur, de taal en de geschiedenis. Vanaf eind 18de eeuw kreeg die verbondenheid in taal en cultuur op uiteenlopende mani... Lees meer en (wit en Nederlandstalig) Zuid-Afrika Zuid-Afrika
Deze bijdrage belicht de relatie tussen de Vlaamse beweging en Zuid-Afrika van de 19de tot de 21ste eeuw. Lees meer werd uitgedrukt. Vanaf 1934 werd het Transvaalsch volkslied vervangen door ‘In Transvaal’ en vanaf 1939 stond ‘Die Stem van Suid Afrika’ geprogrammeerd.

De Zangfeesten tijdens de jaren 1930

De volgende Zangfeesten waren grotendeels op dezelfde leest geschoeid, al werd het programma stilaan uitgebreid met muziek-, vendelzwaai-, dans-, en gymnastiekvoorstellingen, voornamelijk uitgevoerd door nationalistische jeugdbewegingen Jeugdbeweging
Lees meer . In de eerste jaren was het muziekprogramma grotendeels in handen van Van Hoof. Vanaf 1936 kwamen ook andere dirigenten en componisten zoals Hendrik Diels Diels, Hendrik
Lees meer , Gaston Feremans Feremans, Gaston
Gaston Feremans (1907-1964) was een Vlaamsgezinde componist en dirigent, die op tal van Vlaams-nationalistische bijeenkomsten optrad. Tijdens de Tweede Wereldoorlog stapte hij in de ‘cult... Lees meer , Emiel Hullebroeck Hullebroeck, Emiel
Emiel Hullebroeck (1878-1965) was een Vlaamsgezinde componist en dirigent. Hij is van grote betekenis geweest voor de Vlaamse liedbeweging in de 20ste eeuw en voor het sociale statuut van... Lees meer , Arthur Meulemans Meulemans, Arthur
Arthur Meulemans (1884-1966) was een Vlaams-nationalistisch georiënteerde componist, die onder meer dirigeerde op het Vlaams Nationaal Zangfeest en de IJzerbedevaart. Lees meer , Lodewijk Mortelmans Mortelmans, Lodewijk
Lodewijk Mortelmans (1868-1952) was achtereenvolgens leraar en directeur van het Antwerpse conservatorium. Hoewel hij grote bewondering koesterde voor Peter Benoit, brak hij gaandeweg met... Lees meer , en Renaat Veremans Veremans, Renaat
Renaat Veremans (1894-1969) was een van de populairste componisten van zijn generatie. Hij trad op als dirigent gedurende vele Nationale Zangfeesten en IJzerbedevaarten. Lees meer aan bod.

Vanaf de tweede editie werd gepoogd zoveel mogelijk nationalistische krachten te verenigen achter het Zangfeest. Zo werden Reimond Tollenaere Tollenaere, Reimond
Reimond Tollenaere (1909-1942) was een Vlaams-nationalistisch studentenleider in Gent en politicus in het VNV. Hij was parlementair (1936-1942) en propagandaleider. Hij stuurde het VNV in... Lees meer ( Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer , VNV) en ook Verdinaso Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen
Het Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen (Verdinaso) (1931-1941) was een fascistisch geïnspireerde beweging onder leiding van Joris van Severen, die een staats- en maatschappijherv... Lees meer -kopstukken Wies Moens Moens, Wies
Lees meer en Joris van Severen Van Severen, Joris
Joris van Severen (1894-1940) is vooral bekend als de oprichter en leider van het fascistisch geïnspireerde Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen). Medio jaren 1930 verru... Lees meer toegevoegd aan het erecomité. Gastspreker in 1934 was August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer .

Het Zangfeest zocht ook toenadering tot de katholieke partij Katholieke partij
De katholieke partij, later CVP (vanaf 1945) en CD&V (vanaf 2001) speelde een cruciale rol in de geschiedenis van de Vlaamse beweging. De partij had een belangrijk aandeel in onder m... Lees meer en zuil in een poging ook meer gematigde Vlaamsgezinden aan te trekken. Dit werd vergemakkelijkt door het beginselakkoord Beginselakkoord KVV-VNV
Het beginselakkoord KVV-VNV werd ondertekend door vertegenwoordigers van de Katholieke Vlaamsche Volkspartij (KVV) en het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) op 8 december 1936. Het moest ee... Lees meer tussen het VNV en de Katholieke Vlaamsche Volkspartij eind 1936. De reacties vanuit de katholieke pers werden in de tweede helft van de jaren 1930 veel positiever dan voordien. De katholieke jeugdverenigingen waren ook sterker aanwezig op het Zangfeest, vooral in 1939. Datzelfde jaar vonden er bovendien onderhandelingen plaats om prominenten uit de katholieke zuil op te nemen in de organisatie van het Zangfeest. De Katholieke Vlaamse Radio-Omroep zond ook voor het eerst een deel van het Zangfeest uit. Tegelijk bleef het Zangfeest ook een forum voor de radicaalste stemmen binnen de Vlaamse beweging, zoals die van de priester-dichter Cyriel Verschaeve Verschaeve, Cyriel
Cyriel Verschaeve (1874-1949) was een West-Vlaamse priester, literair auteur, kunstbeschouwer en publicist, die bekend werd als icoon van de Frontbeweging en het opkomende Vlaams-national... Lees meer , voor wie niet alleen de katholieke partij, maar ook het VNV te gematigd was. Tijdens zijn gasttoespraak op het laatste Zangfeest voor de oorlog lanceerde hij het gezegde ‘Zingt, het is beter dan spreken’, dat het zangverbond later nog regelmatig zou gebruiken.

Affiche van het 7e Vlaams Nationaal Zangfeest, Brugge, 23 juli 1939. (Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis, tglhps7991)

De Vlaamse liberalen en de linkerzijde hielden zich intussen ver van het Zangfeest. In hun kranten en (week)bladen) kreeg het evenement meestal geen aandacht en wanneer er wél over geschreven werd, was de toon erg kritisch, vooral naarmate het VNZ dichter begon aan te leunen bij het VNV.

Collaboratie

Onder andere door sterke banden met het VNV belandde het Zangfeest in de collaboratie Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer . Het organiserende VNZ deed het goed onder de bezetting en breidde zijn activiteiten uit naar onder andere dirigentencursussen en de publicatie van liedteksten (zie Vlaamsch Nationaal Zangverbond Vlaamsch Nationaal Zangverbond
Lees meer ). Op het Vlaams Nationaal Zangfeest zelf werd verschillende malen expliciet blijk gegeven van sympathie voor de bezetter. Tijdens het eerste oorlogszangfeest van 1941 in Brussel benadrukt de organisatie de Germaanse volksverbondenheid, in aanwezigheid van vertegenwoordigers van de Duitse nationaalsocialistische bezettingsmacht. In 1942 verwelkomde voorzitter Karel Peeters Peeters, Karel (1903-1984)
Karel Peeters (1903-1984) was een Vlaams-nationalistische politicus en beheerder van persvennootschappen en Vlaamsgezinde culturele verenigingen. Lees meer de Duitse militairen. Hij bracht ook hulde aan het Vlaamsch Legioen Vlaamsch Legioen
Het Vlaamsch Legioen (1941-1943) was een Vlaamse eenheid aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Waffen-SS. Lees meer en aan de vrouwen en moeders van oostfrontsoldaten Oostfronters
Het begrip oostfronters duidt in de context van de geschiedenis van de Vlaamse beweging op Vlamingen die als vrijwilliger aan de zijde van Duitsland vochten tegen het Sovjetrussische Rod... Lees meer . In 1943 hield Odiel Daem Daem, Odiel
Odiel Daem (1907-1956) was een Vlaams politicus en voorzitter van Rex-Vlaanderen van 1939 tot 1941. Na de oprichting van de Eenheidsbeweging-VNV werd hij benoemd tot schepen van Schone Ku... Lees meer , voormalig Rexist Rex-Vlaanderen
Rex-Vlaanderen werd opgericht in 1936 en kwam onder de leiding van Paul de Mont. Het doel was een electorale doorbraak in Vlaanderen. De Vlaamse tak benadrukte het federalisme en de conce... Lees meer , spilfiguur van de collaborerende Eenheidsbeweging-VNV en Antwerps oorlogsschepen van Schone Kunsten, een pro-Duitse toespraak. Ook kregen mars- en heimatliederen een prominentere plaats op het Zangfeest.

Soms was er ook onenigheid met de bezetter. Zo gebood die laatste in 1942 om een Zangfeest-toespraak van Hendrik Borginon Borginon, Hendrik
Hendrik Borginon (1890-1985) was lid van de leiding van de Frontbeweging en Vlaams-nationalistisch politicus in de Frontpartij en het Vlaamsch Nationaal Verbond. Tijdens de bezetting fung... Lees meer te verwijderen uit de programmabrochure: in de toespraak eiste Borginon in naam van de Vlamingen dat ‘de zelfstandigheid van hun eigen Volk uitdrukkelijk gewaarborgd wordt’. In 1943 was er discussie over de weigering van het Zangfeest om het Horst Wessellied in het programma op te nemen.

Het Vlaams Nationaal Zangfeest van 31 augustus 1941 op de Grote Markt van Brussel, met van rechts naar links: Renaat van Thillo, een onbekende, Jef van de Wiele, Cyriel Verschaeve, Rob van Roosbroeck, August Borms, Hendrik Elias en Victor Leemans tijdens het zingen van De Vlaamse Leeuw. (ADVN, VFAL122)

De editie van 1943 was het laatste oorlogszangfeest. In 1944 werd wel nog een jeugdzangfeest georganiseerd, maar ‘een Zangfeest kon niet meer georganiseerd worden, hoofdzakelijk wegens de gevoelens die bij het merendeel der mensen leefden tegen de collaborerende verenigingen’, stelt historica Hildegard Croonenborghs.

Continuïteit na de oorlog

Na de bevrijding werden veel van de leidende figuren achter het Zangfeest beschuldigd van en vaak ook veroordeeld voor collaboratie. In de Antwerpse gevangenis, waar beiden opgesloten werden op verdenking van collaboratie, besloten Willem de Meyer De Meyer, Willem
Willem de Meyer (1899-1983) was een promotor van het Vlaamse volkslied, die een belangrijke rol speelde binnen het Vlaams-Nationaal Zangverbond. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij bet... Lees meer en Herman Wagemans Wagemans, Herman
De advocaat Herman Wagemans (1918-2006) was de eerste voorzitter van het Algemeen Nederlands Zangverbond, Vlaams-nationalistisch politicus, medestichter van de Volksunie en medestichter v... Lees meer om het Zangfeest voort te zetten. Bij de naoorlogse Zangfeesten viel inderdaad de continuïteit met het vooroorlogse en collaboratieverleden op, iets wat Wagemans als nieuwe voorzitter tijdens zijn toespraken ook in benadrukte. Het eerste naoorlogse Vlaams Nationaal Zangfeest was dat van 1948 in Kortrijk. De naam bleef dus behouden. De organisatie veranderde haar naam wel van Vlaams Nationaal Zangverbond naar Algemeen Nederlands Zangverbond, maar haar statuten bleven gelijkaardig. De nummering van de Zangfeesten liep bovendien door, waardoor de oorlogszangfeesten en dus de collaboratie werden erkend. Heel wat veroordeelde collaborateurs speelden ook na de oorlog een belangrijke rol in het Zangfeest. De eis om amnestie Amnestie
Lees meer voor collaborateurs werd tot diep in de 20ste eeuw een terugkerend thema op het Zangfeest. Ook qua vormgeving en programma bleef het Zangfeest grotendeels trouw aan zijn traditie. Dat programma evolueerde wel, zij het eerder traag en niet zonder slag of stoot. Vrij snel probeerde het ANZ opnieuw de banden met de katholieke zuil aan te halen. Vanaf 1949 en vooral 1950 waren de katholieke jeugdbewegingen Jeugdbeweging
Lees meer weer sterker aanwezig op het Zangfeest. Ze kregen bovendien vertegenwoordigers in de organisatie. Er waren echter ook spanningen tussen radicalere (vaak ook extreemrechtse) Vlaams-nationalisten (waaronder Karel Dillen Dillen, Karel
Karel Dillen (1925-2007) was, na een aanloop als radicaal Vlaams-nationalistisch spreker en publicist, de oprichter en eerste volksvertegenwoordiger van het Vlaams Blok. Hij zetelde in de... Lees meer ) en de katholieke jeugdbewegingen. Twistpunten waren onder andere de aanwezigheid van een Belgische vlag (een eis van de katholieken) en de doorlopende nummering van de zangfeesten (wat door de katholieken – en overigens ook door socialisten en liberalen– bekritiseerd werd). Dit leidde tot incidenten op de zangfeesten zelf, en tot felle polemieken daarbuiten.

De terugkerende conflicten leidden in 1953 tot de organisatie van een concurrerend zangfeest, de Dag van het Vlaamse Lied Dag van het Vlaamse Lied
De Dag van het Vlaamse Lied (1953-1957) was een jaarlijks zangfeest van katholieke organisaties als alternatief voor en uit onvrede met het Vlaams Nationaal Zangfeest en het Algemeen Ned... Lees meer . De organisatie bestond uit vertegenwoordigers van de katholieke jeugdbewegingen en andere verenigingen uit de katholieke zuil, met vooral Marcel Vandewiele Vandewiele, Marcel
Marcel Vandewiele (1920-1999) was actief binnen de Christelijke vakbeweging, werd gemeenteraadslid in Brugge, senator en staatssecretaris voor ruimtelijke ordening en huisvesting in de re... Lees meer ( KAJ Katholieke Arbeidersjeugd
De Katholieke Arbeidersjeugd (KAJ) was een jongerenvereniging van de christelijke arbeidersbeweging en tegelijk een gespecialiseerde Katholieke Actiebeweging, opgericht in 1924 door de pr... Lees meer - ACW Algemeen Christelijk Werknemersverbond
Het Algemeen Christelijk Werkersverbond werd gesticht op 17 juli 1921 en in 1991 herdoopt als ACW Koepel van Christelijke Werknemers. In 2014 werd de organisatie omgevormd tot Beweging.ne... Lees meer ) als drijvende kracht. Vijf jaar lang vonden er twee concurrerende zangfeesten plaats, maar uiteindelijk trok het Vlaams Nationaal Zangfeest aan het langste eind. Het Vlaams Nationaal Zangfeest bleef een groter publiek aantrekken, en de steun van de katholieke jeugdbewegingen voor De Dag was minder groot dan verwacht. Het Zangfeest programmeerde in die periode ook meer katholieke liederen om katholieken aan spreken. De laatste Dag van het Vlaamse Lied vond plaats in 1957. Een deel van de katholieke flaminganten werd opnieuw geïntegreerd in het ANZ.

Onder Valeer Portier Portier, Valeer
Valeer Portier (1913-1988) was van 1940 tot 1944 VNV-oorlogsschepen in Oostende. Hij was van 1952 tot 1987 voorzitter van het Algemeen Nederlands Zangverbond. In zijn toespraken pleitte ... Lees meer werd de inhoud van het Zangfeest vanaf eind jaren 1950 verrijkt met choreografieën en bindteksten door Vlaamse dichters, waaronder Anton van Wilderode Coupé, Cyriel
Cyriel Coupé (1918-1998), beter bekend onder zijn pseudoniem Anton van Wilderode, was priester, auteur, dichter en classicus. Lees meer . Vanaf midden jaren 1960 kreeg ook kleinkunst een plaats op het Zangfeest. Onder andere Miel Cools, De Vaganten en De Elegasten traden er op (zie Populaire muziek Populaire muziek
Weinig activiteiten kunnen zozeer een gevoel van sociale en culturele verbondenheid creëren als het samen zingen of luisteren naar muziek. Muziek speelt dan ook in elke nationale of natio... Lees meer ). Dit ging deels ten koste van orkestrale muziek, wat tot onvrede leidde bij een aantal componisten.

De laat-20ste-eeuwse zangfeesten

Ondanks de terugkeer van de katholieken naar het ANZ bleven de spanningen tussen radicale, veelal (extreem)rechtse, nationalisten en katholieke en andere meer gematigde stemmen verder duren. Een terugkerend twistpunt is het zingen van het lied ‘Die Stem van Suid Afrika’, dat meer en meer kritiek kreeg van katholieke flaminganten (en ook van linksere stemmen buiten de Vlaamse beweging) naarmate het internationale verzet tegen het Apartheidsregime groeide. Uiteindelijk werd zelfs een actiecomité opgericht dat in 1981 en 1982 onder de naam Vlaams Progressief Zangverbond een Vlaams Progressief Zangfeest organiseerde als ‘antwoord op rechts nationalisme’. Onder anderen Wannes van de Velde, Walter de Buck en de Internationale Nieuwe Scène traden er op.

De 40ste editie van het Vlaams Nationaal Zangfeest, Antwerpen, 23 juni 1977. (ADVN, VQT9/78)

Het einde van de jaren 1970 was door de onderhandelingen over het Egmontpact Gemeenschapspact
Het Egmontpact of Egmontakkoord maakt samen met de Stuyvenbergakkoorden deel uit van het zogenaamde Gemeenschapspact, dat de definitieve pacificatie van de communautaire problemen tot doe... Lees meer voor de hele Vlaamse beweging een periode van felle spanningen. Dat was niet anders voor het ANZ en het Zangfeest. Met name het feit dat ANZ-voorzitter Portier, die zich nochtans voordien kritisch had getoond voor de onderhandelingen, gematigd reageerde op het Egmontpact kwam de organisatie op felle kritiek te staan. Zo schreef Karel Dillen Dillen, Karel
Karel Dillen (1925-2007) was, na een aanloop als radicaal Vlaams-nationalistisch spreker en publicist, de oprichter en eerste volksvertegenwoordiger van het Vlaams Blok. Hij zetelde in de... Lees meer in 1978 in het partijmagazine van zijn Vlaams Nationale Partij Vlaams Nationale Partij (1977-1979)
Lees meer (die later dat jaar in kartel met de Vlaamse Volkspartij Vlaamse Volkspartij (1977-1979)
Lees meer aan de verkiezingen zou deelnemen onder de naam Vlaams Blok Vlaams Belang
Vlaams Belang is een radicaal-rechtse Vlaams-nationalistische partij, die in 1978 ontstond onder de naam ‘Vlaams Blok’, als verkiezingskartel van de Vlaamse Volkspartij en de Vlaams Natio... Lees meer ) een artikel getiteld ‘Ons antwoord aan Portier: eenheid rond het verraad is eenheid in het verraad’ waarin hij Portier ervan beschuldigde Vlaanderen uit te verkopen voor ‘een bord linzensoep’. In een andere open brief beschuldigde hij Portier ervan omgekocht te zijn door Volksunie Volksunie
Tussen 1954 en 2001 bepaalde de Volksunie (VU) als Vlaams-nationalistische partij mee de politieke evolutie in België, van unitaire staat tot federaal koninkrijk. Ze groeide uit tot de tw... Lees meer -voorzitter Hugo Schiltz Schiltz, Hugo
Hugo Schiltz (1927-2006) was een advocaat en politicus voor de Volksunie. Hij zetelde in de Antwerpse gemeenteraad, de Kamer en maakte deel uit van een Vlaamse Regering. Hij zetelde in he... Lees meer met een zitje in de raad van bestuur van Sabena.

Ook in de jaren 1990 waren er diepgaande twisten: de groeiende invloed van het Vlaams Blok en van een radicaal en uitgesproken xenofoob Vlaams-nationalisme zorgde voor verdeeldheid. Zo dreigde ANZ-voorzitter Richard Celis Celis, Richard
Lees meer in 1991 met ontslag na felle kritiek vanuit radicaal-rechtse Rechts-radicalisme
De rechts-radicale traditie begon toen het Vlaams-nationalisme in het interbellum koos voor Nieuwe Orde en collaboratie. Na de oorlog evolueerde radicaal-rechts in Vlaanderen van nostalgi... Lees meer hoek op zijn pogingen om het Zangfeest zowel artistiek als thematisch te verruimen en ‘eigentijdser’ te maken en zo een publiek van buiten de traditionele Vlaamse beweging aan te spreken. Onder Celis’ voorzitterschap nodigde het Zangfeest onder meer popgroepen als Clouseau uit. Zijn toespraken als voorzitter gingen niet louter over Vlaamse eisen, maar ook over milieu, armoede en vrede. Ondanks de toenemende spanningen tussen radicaalrechts en gematigder krachten, koos het ANZ, en grote delen van de Vlaamse beweging, voor het voortzetten van een strategie van Vlaamse eenheid. Ook Celis besliste uiteindelijk aan te blijven als voorzitter, al nam hij in 1992 alsnog ontslag.

Celis’ opvolger Hugo Portier Portier, Hugo
Lees meer (die het haalde van tegenkandidaat Jan Jambon Jambon, Jan
Jan Jambon (1960), informaticus, brak in 1988 met de VU en werd een prominente figuur in de Vlaamse Volksbeweging. Hij pleitte voor een onafhankelijk Vlaanderen in de EU. In 2006 trad hi... Lees meer ) haalde de banden met de radicaal-rechtse nationalisten opnieuw sterker aan en focuste opnieuw sterker op traditionele nationalistische eisen. Ook op artistiek vlak werd een deel van de vernieuwing en verbreding teruggedraaid. Op 11 juli 1994 publiceren Rob Eykens (toenmalig algemeen secretaris van het ANZ), Herman D’Espallier (toenmalig programmator van het Zangfeest) en Paul de Belder (lid van het IJzerbedevaartcomité) in De Standaard De Standaard (1914-)
Het eerste nummer van het dagblad De Standaard verscheen op 4 december 1918. De krant was gedurende vele decennia hét blad bij uitstek van de katholieke Vlaamse beweging in al haar varian... Lees meer een opinieartikel getiteld ‘Vlaamse vrienden, laten we scheiden’. Met dit opinieartikel probeerden ze de Vlaamse beweging voor de keuze te stellen: voor of tegen het Vlaams Blok. Het artikel leidde tot een stevig debat, vooral in De Standaard. Het ANZ keurde de oproep van het drietal echter af en koos daarmee voor een voortzetting van de strategie van eenheid, ook met de radicale rechterzijde, onder het mom van ’partijpolitieke neutraliteit’. In tegenstelling tot het IJzerbedevaartcomité, dat er uiteindelijk voor koos afstand te nemen van het Vlaams Blok, bleef het ANZ die strategie verdedigen, ook na de rellen op de IJzerbedevaart van 1996, waarbij onder andere Voorpost Voorpost
Voorpost is een Vlaams-Nederlandse uiterst-rechtse actiegroep, opgericht in 1976 door Luc Vermeulen. Met straatacties in Vlaanderen en Nederland strijdt Voorpost vooral tegen België en m... Lees meer en het Vlaams Nationaal Jeugdverbond Vlaams Nationaal Jeugdverbond
Het Vlaams Nationaal Jeugdverbond is een Vlaams-nationalistische jeugdbeweging, die in 1960 werd opgericht door Jaak van Haerenborgh. Ze werd al snel de leidende en na verloop van tijd de... Lees meer betrokken waren.

Hugo Portier werd in 2004 als voorzitter opgevolgd door Bruno Valkeniers Valkeniers, Bruno
Bruno Valkeniers (1955) was werkzaam in de haven en vanaf 2006 was hij politicus voor het Vlaams Belang. Voor deze partij was hij gemeente- en provincieraadslid in Antwerpen, Kamerlid en ... Lees meer . In 2006 stopte Valkeniers als voorzitter en stapte hij over naar het Vlaams Belang. Hij werd lijsttrekker voor de provincieraadsverkiezingen van 2006 en in 2007 werd hij parlementslid. In 2008 werd hij voorzitter van het Vlaams Belang. Valkeniers’ overstap versterkte de associatie van het Zangfeest met de radicale rechterzijde van het Vlaams-nationalisme. Valkeniers’ opvolger was Erik Stoffelen, die een KVHV Katholiek Vlaams Hoogstudentenverbond
Lees meer -verleden had en al lid was van de raad van bestuur van het ANZ. In 2019 gaf Stoffelen de fakkel door aan Bart Fierens. Bij de benoeming van beide benadrukte het ANZ hun partijpolitieke neutraliteit.

Spanningsvelden

De bewogen geschiedenis van het Vlaams Nationaal Zangfeest wordt gekenmerkt door drie deels samenvallende spanningsvelden.

Om te beginnen is er de spanning tussen enerzijds het Zangfeest als een manifestatie die Vlaams-nationalistische eenheid wil uitstralen door zoveel mogelijk Vlaamsgezinden (van gematigde flaminganten tot radicale separatisten) samen te brengen en anderzijds de pogingen van verschillende fracties en partijen om vat te krijgen op het Zangfeest en het in een bepaalde richting te duwen. Het Zangfeest is steeds het strijdtoneel geweest van de machts- en ideeënstrijd tussen concurrerende Vlaams-nationalistische partijen Vlaams-nationalistische partijen
Het partijpolitieke Vlaams-nationalisme brak door in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog en streefde een verregaande of volledige staatkundige verzelfstandiging van Vlaanderen na. De b... Lees meer en stromingen, maar in bepaalde periodes ook van die tussen de Vlaams-nationalistische facties en de katholieke partij en zuil. Dit soort frictie kenmerkte de organisatie al bij het eerste Zangfeest in 1933, toen het Verdinaso door spanningen met de Frontpartij (waartoe oprichter Karel Peeters behoorde) geen deel uitmaakte van de organisatie. De jaren 1950 werden dan weer gekenmerkt door verruimingspogingen richting de katholieke zuil (en met name de katholieke jeugdbewegingen) en door spanningen tussen katholieke flaminganten en radicalere Vlaams-nationalisten die zich verzetten tegen wat zij beschouwden als het verwateren van de radicale boodschap van het Zangfeest. Deze spanningen geven aanleiding tot de concurrerende Dag van het Vlaamse Lied die tussen 1953 en 1957 door de katholieke jeugdbewegingen werd georganiseerd. Tijdens de late jaren 1970 werd het Zangfeest gedomineerd door het felle verzet tegen het Egmontpact en de rol van de Volksunie, dat uiteindelijk culmineerde in de oprichting van het Vlaams Blok. De groeiende dominantie van dat Vlaams Blok en de radicale rechterzijde leidde in de jaren 1990 tot verdere conflicten met en het afhaken van gematigder krachten.

Affiche van het 50ste Vlaams Nationaal Zangfeest, Antwerpen, 3 mei 1987. (ADVN, VAFA2567)

Door de geschiedenis van het Zangfeest heen reageerde de organisatie op dit soort conflicten door het ‘niet-partijpolitieke karakter van de Vlaamse Beweging’ te benadrukken en het Zangfeest voor te stellen als een meeting die ‘buiten’ of ‘boven’ de politiek stond. Deze strategie steunde op een enge definitie van politiek, die toeliet het streven naar Vlaams zelfbestuur (en het samenbrengen van zoveel mogelijk Vlamingen om die eis kracht bij te zetten) als niet-politiek voor te stellen. De strategie bestond erin directe banden met politieke partijen en uitspraken die gevoelig lagen voor de partijpolitiek te vermijden en tegelijk ook de culturele dimensie van het Zangfeest te benadrukken. Een focus op communautaire eisen liet dan weer toe onenigheid over twistpunten zoals de xenofobie van extreemrechts (ook al was die een inherent deel van haar nationalisme) zo goed als mogelijk uit de weg te gaan.

Een tweede spanningsveld was dat tussen het Zangfeest als een nationalistische strijdmeeting en het Zangfeest als een cultureel evenement dat artistieke kwaliteit vooropstelde. Over het algemeen waren het de meer radicale (vaak erg rechtse) nationalistische stemmen die de eerste visie aanhingen, terwijl meer gematigden vaker geneigd waren de culturele aard van het zangfeest te benadrukken. Die laatsten zagen artistieke kwaliteit als een voorwaarde om met het Zangfeest een publiek aan te trekken dat breder is dan de Vlaamse beweging. Dat beschouwden zij niet alleen als een manier om bredere steun te vinden voor Vlaams-nationalistische politieke eisen. Hoogstaande Vlaamse en Nederlandstalige cultuur en de culturele verheffing van het Vlaamse volk waren voor hen ook veel meer een doel op zich. In die visie was er meer plaats voor optredens en liederen zonder directe nationalistische boodschap, iets wat voor de radicalen een verwatering was van de politieke doelstelling van het Zangfeest.

Een derde spanningsveld situeerde zich tussen traditie en vernieuwing. Waar sommigen vasthielden aan de continuïteit van het Zangfeest qua muzikale keuzes, vormgeving en symboliek, waren anderen geneigd meer hedendaagse vormen van muziek en dans te introduceren. Dit was deels een generatiekwestie, maar de verschillende visies in dit verband hingen ook samen met de vraag of het Zangfeest er was voor bewuste (en liefst radicale) nationalisten dan wel als doel had om zoveel mogelijk Vlaamsgezinden of zelfs gewoon Vlamingen aan te spreken met hoogstaande Nederlandstalige muziek. Vernieuwingen en verbredingen van het zangfeestprogramma zorgden voor stevige discussies voor en achter de schermen. Dit was bijvoorbeeld het geval voor de introductie van kleinkunst op het Zangfeest vanaf het midden van de jaren 1960. Ook de pogingen van voorzitter Richard Celis (voorzitter 1988-1992) om met het zangfeest een breder en jonger publiek aan te spreken, onder andere door optredens van popgroepen (en door een thematische verbreding richting milieu Natuur, milieu en landschap
Tot de Tweede Wereldoorlog bestond er een band tussen de Vlaamse beweging en de natuurverenigingen in Vlaanderen. Een gevoeligheid en zorgzaamheid voor het landschap en de schoonheid van... Lees meer , pacifisme en armoede), konden op veel verzet rekenen, onder andere van het Vlaams Blok.

Het Vlaams Nationaal Zangfeest van 26 maart 2017 in Antwerpen. (ANZ)

Het Zangfeest was en is bedoeld als evenement waar de Vlaamse beweging samenkomt om eendrachtig haar eisen te verwoorden. De geschiedenis van het Zangfeest toont aan dat het organiseren van een evenement dat die eendracht uitstraalt vaak een moeilijke evenwichtsoefening is. Achter de samenzang schuilen soms erg verschillende visies op de rol van de Vlaamse beweging en op haar uiteindelijke doelstellingen.