Algemeen Nederlands Zangverbond

Het ANZ staat vooral bekend als organisator van het Vlaams Nationaal Zangfeest, maar opereerde door zijn geschiedenis heen ook als koorvereniging, uitgever van liedteksten en partituren en organisator van het kleinkunstfestival NEKKA en andere concerten en zangevenementen. Het was tegelijkertijd, zoals De Meulder en Dewilde stellen, ‘pressiegroep’ en ‘cultuurvereniging’. Zijn politieke rol speelde het Zangverbond voornamelijk via het jaarlijkse Zangfeest, waar de voorzitter een Vlaams-nationalistische toespraak richtte aan de politieke wereld en waar muziek en samenzang de nationalistische boodschap kracht bijzetten. Ook de andere activiteiten van het ANZ gaven blijk van een Vlaams-nationalistisch geïnspireerde wens om de Nederlandstalige cultuur te bevorderen in Vlaanderen. De politieke en culturele doelstellingen vielen zo deels samen. Tegelijk waren activiteiten zoals de ondersteuning van koren en dirigenten, muzikale archiefwerking en kleinkunstfestivals veel minder expliciet nationalistisch. Ze trokken daardoor ook mensen aan die maar weinig voeling hadden met nationalistische politiek en die soms ook kritisch waren voor de stellingnames op het Zangfeest. Door de professionalisering van die culturele activiteiten dreven ze steeds verder af van de meer nationalistische visie op cultuur. Uiteindelijk zou die leiden tot de verzelfstandiging van een belangrijk deel van de meer strikt culturele werking.

De geschiedenis van het Zangverbond wordt dus gekenmerkt door twee terugkerende spanningen. Ten eerste was er de strijd tussen verschillende politieke visies op het Vlaams nationalisme, die zich vooral kristalliseerde in de strijd om het Zangfeest (zie Vlaams Nationale Zangfeesten Vlaams Nationale Zangfeesten
Het Vlaams Nationaal Zangfeest is een Vlaams-nationalistische bijeenkomst die sinds 1933 jaarlijks wordt georganiseerd door het Vlaams Nationaal Zangverbond, later Algemeen Nederlands Zan... Lees meer ). Ten tweede was er de spanning tussen verschillende visies op het relatieve belang van de politieke en culturele rol van het ANZ. Die uitte zich in discussies over hoe politiek dan wel cultureel het Zangfeest moest zijn, maar ook in spanningen tussen de organisatie van het Zangfeest en de andere activiteiten van het ANZ.

Voorzitters van het Zangverbond waren achtereenvolgens: Karel Peeters Peeters, Karel (1903-1984)
Karel Peeters (1903-1984) was een Vlaams-nationalistische politicus en beheerder van persvennootschappen en Vlaamsgezinde culturele verenigingen. Lees meer (1935-1944), Herman Wagemans Wagemans, Herman
De advocaat Herman Wagemans (1918-2006) was de eerste voorzitter van het Algemeen Nederlands Zangverbond, Vlaams-nationalistisch politicus, medestichter van de Volksunie en medestichter v... Lees meer (1948-1949 en 1951-1952), Valeer Portier Portier, Valeer
Valeer Portier (1913-1988) was van 1940 tot 1944 VNV-oorlogsschepen in Oostende. Hij was van 1952 tot 1987 voorzitter van het Algemeen Nederlands Zangverbond. In zijn toespraken pleitte ... Lees meer (1952-1987), Richard Celis Celis, Richard
Lees meer (1987-1992), Hugo Portier Portier, Hugo
Lees meer (1993-2004), Bruno Valkeniers Valkeniers, Bruno
Bruno Valkeniers (1955) was werkzaam in de haven en vanaf 2006 was hij politicus voor het Vlaams Belang. Voor deze partij was hij gemeente- en provincieraadslid in Antwerpen, Kamerlid en ... Lees meer (2004-2006), Erik Stoffelen (2007-2019), en Bart Fierens (2019-). Hoewel zijn werking zich uitstrekte over Vlaanderen was het Zangverbond vooral sterk verankerd in Antwerpen en omgeving: van bij zijn oprichting waren de meeste leidende krachten, administratieve zetel, en voornaamste evenementlocaties (Zangfeest, Nekka) Antwerps.

Wortels en oprichting

Het Zangverbond had zijn wortels in de flamingantische muziek Muziek
Lees meer beweging en met name in Vlaamse ‘liederavonden’ die werden gehouden vanaf het einde van de 19de eeuw. Tegen het einde van de 19de eeuw wordt samenzang een belangrijk element in de werking van studentenverenigingen, het Davidsfonds Davidsfonds
Het Davidsfonds is een katholieke Vlaamse cultuurvereniging, die werd opgericht in januari 1875. Lees meer , Willemsfonds Willemsfonds
Het Willemsfonds (1851-heden) is een liberaal-vrijzinnige culturele vereniging en drukkingsgroep die het gebruik van het Nederlands promoot en ondersteunt. Lees meer en andere organisaties binnen de Vlaamse beweging. De politieke emancipatie van Vlaanderen werd in deze zangbeweging gekoppeld aan de morele en culturele opvoeding van het Vlaamse volk. Het zingen van ‘goede’ Vlaamse liederen was een alternatief voor kosmopolitische kunstmuziek, maar vooral voor de muziek van de lagere klassen, die als ‘slecht’ werd gezien in zowel artistieke als morele zin.

Naarmate het Vlaams-nationalisme in de loop van het interbellum een sterkere politieke vertaling kreeg, kreeg ook een deel van de zangbeweging een explicieter politiek karakter. De Vlaamse beweging werd een politieke massabeweging en zette zang in als instrument in de Vlaams-nationalistische politiek. Getuige hiervan de rol van zangverenigingen, koren en samenzang op de IJzerbedevaart IJzerbedevaarten
De IJzerbedevaart is een jaarlijkse herdenking van de Vlaamse gesneuvelden tijdens de Eerste Wereldoorlog, die ontstond omstreeks 1920. Dit voor de Vlaamse beweging erg symbolische gebeur... Lees meer , Guldensporenvieringen Elf juli-vieringen
Lees meer en, vanaf 1933, ook het Vlaams Nationaal Zangfeest Vlaams Nationale Zangfeesten
Het Vlaams Nationaal Zangfeest is een Vlaams-nationalistische bijeenkomst die sinds 1933 jaarlijks wordt georganiseerd door het Vlaams Nationaal Zangverbond, later Algemeen Nederlands Zan... Lees meer .

Het actiecomité achter het eerste Zangfeest werd vooral geleid door mensen uit de Antwerpse afdeling van Frontpartij Het Vlaamsche Front
Het Vlaamsche Front was een Vlaams-nationalistische partij, die werd opgericht in 1919 en ook bekend stond onder de couranter gebruikte officieuze benaming Frontpartij. Gesticht als een ... Lees meer . Zo was de eerste voorzitter van het actiecomité VNZ, Karel Peeters Peeters, Karel (1903-1984)
Karel Peeters (1903-1984) was een Vlaams-nationalistische politicus en beheerder van persvennootschappen en Vlaamsgezinde culturele verenigingen. Lees meer , secretaris van Het Vlaamsche Front Antwerpen. De andere leden van het actiecomité waren onder anderen: ondervoorzitters Leo Geens (voorzitter van koorvereniging Kunst en Vermaak), Lode Bonten Bonten, Lode
Lode Bonten (1906-1975) wordt beschouwd als de eerste dienstweigeraar vanwege Vlaamsgezinde motieven. In de jaren 1930 engageerde hij zich in het VNV en tijdens de Tweede Wereldoorlog sta... Lees meer (voorzitter van de Vlaamsch-Nationale Wacht Vlaamsch-Nationale Wachten
De Vlaamsch-Nationale Wacht(en) waren Vlaams-nationale groeperingen die in de jaren 20 voornamelijk in Antwerpen manifestaties beschermden en propagandistische meetings organiseerden. ... Lees meer van Antwerpen), secretaris Willem de Meyer De Meyer, Willem
Willem de Meyer (1899-1983) was een promotor van het Vlaamse volkslied, die een belangrijke rol speelde binnen het Vlaams-Nationaal Zangverbond. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij bet... Lees meer (onder andere secretaris van het Borgerhoutse Kunst en Vermaak), regisseur Joris Diels Diels, Joris
Lees meer en dirigent Jef van Hoof Van Hoof, Jef
Lees meer . Voorzitter van het erecomité van het VNZ was August Borms Borms, August
August Borms (1878-1946) speelde een prominente rol in de activistische collaboratie tijdens de Eerste Wereldoorlog en groeide nadien uit tot hét symbool van de amnestiebeweging, die een ... Lees meer . Onder de andere prominente Vlaams-nationalistische prominenten in het erecomité vinden we Hendrik Borginon Borginon, Hendrik
Hendrik Borginon (1890-1985) was lid van de leiding van de Frontbeweging en Vlaams-nationalistisch politicus in de Frontpartij en het Vlaamsch Nationaal Verbond. Tijdens de bezetting fung... Lees meer , Herman Vos Vos, Herman
Herman Vos (1889-1952) engageerde zich tijdens de Eerste Wereldoorlog in het activisme. Vanaf 1925 was hij parlementslid voor de Frontpartij. Toen het Vlaams-nationalisme zich in de jaren... Lees meer , Adiel Debeuckelaere Debeuckelaere, Adiel
Adiel Debeuckelaere (1888-1979) was een Vlaams-nationalistisch politicus. Hij zou zijn imago vooral opbouwen dankzij zijn leidende rol in de Frontbeweging. Lees meer en Gerard Romsée Romsée, Gerard
Lees meer . In dat erecomité zetelden verder ook nog componisten (onder anderen Arthur Meulemans Meulemans, Arthur
Arthur Meulemans (1884-1966) was een Vlaams-nationalistisch georiënteerde componist, die onder meer dirigeerde op het Vlaams Nationaal Zangfeest en de IJzerbedevaart. Lees meer ), schrijvers (onder anderen Felix Timmermans Timmermans, Felix
Felix Timmermans (1886-1947) is de auteur van een omvangrijk en veelgelezen oeuvre. Tot zijn bekendste romans horen Pallieter (1916) en Boerenpsalm (1935). Tijdens de Eerste Wereldoorlog ... Lees meer ) en musicologen (onder anderen Floris van der Mueren Van der Mueren, Floris
Musicoloog Floris van der Mueren (1890-1966) was hoogleraar aan de Gentse universiteit. Hij was secretaris van het Davidsfonds en promotor van het ABN. Ook was hij politicus voor de Katho... Lees meer ). Het Zangfeest werd vooral aangestuurd vanuit de Frontpartij, maar ook het Vlaamsch Nationaal Verbond Vlaamsch Nationaal Verbond
Het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV) (1933-1945) was een rechts-radicale Vlaams-nationalistische partij die tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitse nationaalsocialistis... Lees meer (VNV) had enkele leden in het erecomité. Het Verdinaso was aanvankelijk niet vertegenwoordigd, maar naar aanloop van het tweede Zangfeest traden Wies Moens Moens, Wies
Lees meer en Joris van Severen Van Severen, Joris
Joris van Severen (1894-1940) is vooral bekend als de oprichter en leider van het fascistisch geïnspireerde Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen). Medio jaren 1930 verru... Lees meer toe. Die strategie tot politieke verbreding uitte zich ook in het toetreden van onder meer Lieven Gevaert Gevaert, Lieven
Lees meer en Reimond Tollenaere Tollenaere, Reimond
Reimond Tollenaere (1909-1942) was een Vlaams-nationalistisch studentenleider in Gent en politicus in het VNV. Hij was parlementair (1936-1942) en propagandaleider. Hij stuurde het VNV in... Lees meer (VNV).

In 1935 werd de vzw Vlaamsch Nationale Zangfeesten opgericht. Die werd in 1938 omgevormd tot Vlaamsch Nationaal Zangverbond. In de nieuwe statuten stond naast het organiseren van het Vlaams Nationaal Zangfeest ook de organisatie van gewestelijke en provinciale zangfeesten en het fungeren als koorfederatie.

Het VNZ in de collaboratie

Het was vooral door zijn banden met het VNV dat het VNZ volop in de collaboratie belandde. Het VNZ was een van de stichtende leden van Volk en Kunst Volk en Kunst
Volk en Kunst (1940-1944) was een organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerde om de cultuurverspreidende organismen in Vlaanderen te coördineren. Lees meer , dat van de Duitse bezetter de leiding kreeg over het culturele leven in Vlaanderen. Tijdens de bezetting floreerde het VNZ. Naast het Vlaams Nationaal Zangfeest organiseerde het nu ook een jeugdzangfeest en dirigentencursussen en publiceerde het liedteksten. Het VNZ kreeg ook een programma op de door de bezetter gecontroleerde openbare radio Radio
Lees meer -omroep Zender Brussel Zender Brussel
Zender Brussel (1940-1944) was een collaborerend Vlaams Radio-instituut tijdens de Tweede Wereldoorlog. Lees meer . In 1942 werden bovendien alle zangverenigingen ondergebracht onder de koepel van het VNZ. Willem De Meyer trad op voor de Nationaal-Socialistische Beweging Nationaal-Socialistische Beweging
De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) was een Nederlandse politieke partij, op 14 december 1931 opgericht en geleid door Anton Mussert. Lees meer (NSB) in Nederland, waar hij ook betrokken was bij de organisatie van een Nationaal Zangfeest in Amsterdam in 1942. Op het Vlaams Nationaal Zangfeest zelf werd verschillende malen expliciet blijk gegeven van sympathie voor de bezetter en hulde gebracht aan onder andere het Vlaamsch Legioen Vlaamsch Legioen
Het Vlaamsch Legioen (1941-1943) was een Vlaamse eenheid aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog, die deel uitmaakte van de Waffen-SS. Lees meer . Ook kregen mars- en heimatliederen een prominenter plaats op het Zangfeest. Soms waren er ook spanningen met de bezetter over de mate waarin Duitsland de zelfstandigheid van Vlaanderen respecteerde. Het feit dat het VNZ, in navolging van het VNV onder Hendrik Elias Elias, Hendrik
Hendrik Elias (1902-1973) was een historicus en Vlaams-nationalistisch politicus die als leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond collaboreerde met de Duitse bezetter tijdens de Tweede W... Lees meer , de nationale autonomie van Vlaanderen meer benadrukte, speelde daarin een rol. De meeste sleutelfiguren van het VNZ – van wie de collaboratie Collaboratie
Collaboratie verwijst naar de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog, in casu van het Vlaams-nationalisme en een deel van de Vlaamse beweging. Lees meer zich meestal niet beperkte tot hun activiteiten voor het VNZ – werden na de oorlog beschuldigd van collaboratie met de vijand. Velen werden ook veroordeeld.

Voortzetting onder een nieuwe naam: het Algemeen Nederlands Zangverbond

Het was in voorhechtenis in de Antwerpse gevangenis dat Willem de Meyer en Herman Wagemans Wagemans, Herman
De advocaat Herman Wagemans (1918-2006) was de eerste voorzitter van het Algemeen Nederlands Zangverbond, Vlaams-nationalistisch politicus, medestichter van de Volksunie en medestichter v... Lees meer (voormalig voorzitter van het KVHV-Leuven Katholiek Vlaams Hoogstudentenverbond Leuven K
Het Katholiek Vlaamsch Hoogstudenten Verbond (KVHV) werd opgericht in 1902 onder de benaming Vlaamsch Verbond als eerste Vlaamse studentenkoepel aan de Katholieke Universiteit Leuven, een... Lees meer en advocaat) al in 1946 de voortzetting van het VNZ en het Zangfeest bespraken. Gezien de bestraffing van de collaboratie en de negatieve bijklank die de collaboratie bij brede lagen van de bevolking aan het Vlaams nationalisme had gegeven, werd voor een nieuwe naam geopteerd. Het Vlaams Nationaal Zangverbond vervelde tot het Algemeen Nederlands Zangverbond. Het Vlaams Nationaal Zangfeest ging wel verder onder dezelfde naam. Onder de stichtende leden van de nieuwe vereniging ANZ, waarvan de statuten grotendeels gelijkliepen met die van het VNZ, bevonden zich naast voorzitter Herman Wagemans en Willem de Meyer (raadgever) onder anderen: Maurits Wagemans Wagemans, Maurits
Maurits Wagemans (1922-2001) was betrokken bij de organisatie van de naoorlogse Vlaams Nationale Zangfeesten als bestuurder bij het Algemeen Nederlands Zangverbond. Hij zetelde daarnaast ... Lees meer (broer van Herman), uitgever Albert Pelckmans Pelckmans, Albert
Albert Pelckmans (1910-1994) was een Vlaamse boekhandelaar en uitgever. Van 1934 tot 1968 was Pelckmans de directeur van De Nederlandsche Boekhandel. Hij was betrokken bij de oprichting v... Lees meer , en componist Jan Brouns.

In die naoorlogse periode zocht het ANZ steun bij de katholieke jeugdbewegingen om na de moeilijke herstart opnieuw een groot publiek naar de zangfeesten te lokken. Dit ging niet zonder slag of stoot. In de late jaren 1940 en de vroege jaren 1950 was het ANZ, onder voorzitter Wagemans, de inzet van een bitsige strijd tussen radicale nationalisten (die zich verzetten tegen een katholieke machtsgreep en tegen het ‘lauwe’ katholieke flamingantisme) en vertegenwoordigers van katholieke jeugdbewegingen (die vonden dat het ANZ te veel ruimte liet voor anti-Belgicisme en continuïteit met de collaboratie en ijverden voor een minder politieke en meer culturele werking). Die spanningen leidden tot een katholieke afscheuring en culmineerden in de organisatie van een door de katholieken georganiseerde concurrerende Dag van het Vlaamse Lied Dag van het Vlaamse Lied
De Dag van het Vlaamse Lied (1953-1957) was een jaarlijks zangfeest van katholieke organisaties als alternatief voor en uit onvrede met het Vlaams Nationaal Zangfeest en het Algemeen Ned... Lees meer tussen 1953 en 1957. Nadien werden de katholieke jeugdverenigingen deels opnieuw geïntegreerd in het ANZ.

Ondertussen had het ANZ een nieuwe voorzitter: voormalig penningmeester Valeer Portier Portier, Valeer
Valeer Portier (1913-1988) was van 1940 tot 1944 VNV-oorlogsschepen in Oostende. Hij was van 1952 tot 1987 voorzitter van het Algemeen Nederlands Zangverbond. In zijn toespraken pleitte ... Lees meer werd in 1952 benoemd tot opvolger van Wagemans (die in 1952 verkozen werd op de Antwerpse lijst van de Vlaamse Concentratie Vlaamse Concentratie
De Vlaamse Concentratie was een naoorlogse Vlaams-nationale politieke partij (1949-1954) met Alex Donckerwolcke als voorzitter. Ze was voornamelijk anti-repressie. Lees meer voor de gemeenteraadsverkiezingen). Portier was schepen in Oostende onder de Duitse bezetting en werd tot drie jaar veroordeeld wegens collaboratie. Na zijn vrijlating werd hij juridisch raadgever bij het Vlaams Economisch Verbond Vlaams Economisch Verbond
Het Vlaams Economisch Verbond (VEV) is een Vlaamsgezinde belangengroep en patronale organisatie, die werd opgericht in 1926. Tijdens het interbellum zette het VEV zich in voor algemeen ec... Lees meer in Antwerpen. Valeer Portier bleef tot 1987 voorzitter en speelde dus een cruciale rol in de naoorlogse geschiedenis van het ANZ. Zijn zoon Hugo zou in 1993 voorzitter worden van het ANZ.

Koorfederatie, kleinkunst en de spanning tussen politiek en cultuur

Het ANZ zette in de periode van concurrentie met De Dag in op de verdere lokale inbedding. In de jaren 1960 versterkte het ANZ ook verder zijn werking als culturele organisatie, onder andere door de organisatie van dirigentencursussen, het ontwikkelen van een documentatiecentrum, de organisatie van volkszangfestivals en concertreeksen, en het versterken van de koorwerking. De organisatie groeide en professionaliseerde. Vooral de ANZ-koorfederatie, zo schrijven De Meulder en Dewilde, ‘groeide geleidelijk uit tot een volwaardige muziek-culturele organisatie die zich steeds meer distantieerde van de politieke stellingnamen van het ANZ’. In 2002 splitste de koorfederatie zich onder impuls van ANZ-secretaris Koenraad de Meulder af van het ANZ en ging ze op in een eengemaakte Vlaamse koorfederatie. Het betekende een flinke financiële aderlating voor het ANZ, die ook gevolgen had voor de financiering van het Zangfeest.

Gelijkaardige spanningen kenmerkten de kleinkunstwerking van het ANZ, maar van een breuk was daar geen sprake. Kleinkunstenaars hadden al in de jaren 1960 hun intrede gemaakt op het Zangfeest. In 1971 startte het ANZ, onder impuls van toenmalig ondervoorzitter (en later voorzitter) Richard Celis Celis, Richard
Lees meer , met de organisatie van het kleinkunstfestival NEKKA (Nederlandse Kleinkunst in Antwerpen). Celis wilde op die manier het publiek van het ANZ verbreden. Bovendien paste het stimuleren van Nederlandstalige kleinkunst bij de rol van het ANZ als promotor van het ‘goede’ of ‘betere’ Nederlandstalige muziek. Het genre werd, zoals de naam ‘kleinkunst’ al aangaf, gezien als een alternatief voor Engelstalige commerciële popmuziek Populaire muziek
Weinig activiteiten kunnen zozeer een gevoel van sociale en culturele verbondenheid creëren als het samen zingen of luisteren naar muziek. Muziek speelt dan ook in elke nationale of natio... Lees meer en voor Nederlandstalige schlagermuziek, die als kwalitatief minderwaardig werd gezien. Bovendien speelden katholiek-flamingantische organisaties een belangrijke rol in de kleinkunstscene in de jaren 1960 en 1970. Sommige linksere kleinkunstartiesten weigerden op te treden voor het ANZ. Zo weigerde het duo Miek en Roel een optreden op Nekka, omdat ze zich kritisch opstelden tegenover de sympathie van het ANZ voor Zuid-Afrika. Veel kleinkunstartiesten traden echter wel op Nekka-nacht op, ondanks de spanningen tussen hun vaak progressievere politieke ideeën en de posities die het organiserende ANZ verdedigde op het Zangfeest. Artiesten die nooit bereid zouden zijn te spelen op het nationalistische Zangfeest deden dat wel op Nekka en droegen zo eigenlijk bij aan de financiering van het Zangfeest.

Nekka was van meet af aan succesvol en werd een belangrijke inkomstenbron voor het ANZ. Niettemin waren er spanningen achter de schermen tussen verschillende visies op de bestaansreden van het ANZ: nationalistische strijdbeweging en/of promotor van Nederlandstalige muziek. Samen met dalende publiekscijfers en de optredens van anderstalige artiesten op Nekka zorgden die spanningen ervoor dat het ANZ in 1978 de stekker trok uit zijn kleinkunstfestival. Financieel betekende het een aderlating. Pas in 1994 werd de draad van Nekka weer opgepikt met de organisatie van de Nekka-nacht. Nekka werd in de vroege jaren 2000 ondergebracht in een aparte vzw, al was die wel nog steeds gevestigd op hetzelfde adres als het ANZ, zat een aantal mensen in het bestuur van beide vzw’s, en deelden ze een secretariaat. Nekka bleef gericht op het promoten van het Nederlandstalige lied en op het stimuleren van het Nederlands als taal voor muziek. Nekka vzw organiseerde naast de Nekka-nacht (1995-2016 en opnieuw vanaf 2023) en kleinere Nekka-evenementen onder andere ook ‘Houden Van’ dat zich met een repertoire van ‘kleinkunst, chanson, levenslied en popmuziek’ (dixit de website) vooral richtte op een ouder publiek. De vzw beheerde ook het kleinkunstarchief.

Opgericht als nationalistische ‘pressiegroep’ (gericht op Vlaamse politieke autonomie) en ‘cultuurvereniging’ (gericht op het stimuleren van het Vlaamse muziekleven) tegelijk, heeft het ANZ steeds politiek en cultuur gecombineerd: zang en muziek werden ingezet om nationalistische politieke eisen kracht bij te zetten (vooral op het Zangfeest), en culturele ontwikkeling werd gezien als element van de nationale ontwikkeling (op het Zangfeest en in de rest van de werking van het ANZ). Tegelijk was de geschiedenis van het ANZ er een van groeiende spanning en een spagaat tussen die doelstellingen, met het afscheuren van de ooit zo centrale koorfederatie als hoogtepunt. Niettemin: in een tijdperk waarin de meeste culturele organisaties die oorspronkelijk tot de Vlaamse beweging behoorden door ontzuiling, commercialisering en professionalisering hun Vlaams-nationalistische ideologische veren hebben afgeschud, en waarin de Vlaamse overheid de rol van het nationalistische middenveld grotendeels heeft overgenomen, is het ANZ een overblijfsel van een combinatie van cultuur en politiek, die ooit de kern vormde van de Vlaamse beweging.